U Satthuama tak kha aw! A chanchin thui tak ka hre phak lo a, ka hriat chin tawite sawi mai ka tum a ni. Indopui II vel lai (1939-45) khan kan Bawrhsap (Superintendent of Lushai Hills) chu Macdonald, ICS (Indian Civil Service, khang lai khan IAS hi a la awm lo) a ni a; pa inkhai thli thlerh thlawh, chak deuh mai, mi chak ngaisang deuh mai mai a ni. A chakzia chu - tum khat Chawlhniin Buhfai supply a thleng thut mai a, Bawrhsap pisapuia dah tur a ni awm e, porter han koh vel kha buangbarthlak a ti emaw ni teh reng, DC?office kawt lamlianah khian motor chu a ding a, step-ah khian buhfai buara kg 78 (Mound hnih bag)-a rit chu a zakzeh a, a kut lehlam lehlamin bag khat ve ve a kuah a, DC pisa step chhoah khian step khat rah kân zelin a thiar tlut tlut mai an ti thin! Bawrhsap ber e ti loin a che sek hle thin an ti. A zin kawnga feh hawng a umphakte hian upa deuh, chak lo awm deuh a hriatte hi, an dawrawn (dawrawn chu em-ping sei deuh bik a ni mai, hrilhfiah a ngai ta zel mai si!) te hi an khaw thleng thlengin a phurhsak lawp lawp zel an ti thin! Chak a ngainat avang chu ni maw, inbuan chak leh khaw khat chak sawi deuh hat hi chu pulit atan a la thluah mai, chung zinga pakhat chu (U) Satthuama kha a ni. Chu Macdonald sap nen chuan inbuanah te, lungdenah te an inel nasa hle thin an ti. U Satthuama kha, thing thiam, tui thiam a ni a, ramvachal tak a ni bawk. Tuna Republic veng chung biak in ni ta (Kelsih House) huanah khian Khawinghalin thang a chhuah a, thing lian deuh maiah hian tuizem tiat rual hian bu a siam a, Kelsih House kawmthlang atang khian kan en huai huai thin (Nghalpui thangchhuah an tihna chhan upain an sawi dan chuan, Khawinghal hian lei chhungah bu a nei thin, mahse, eng vang tak ni maw, nghalpui thenkhat hi thingah an kai ve tlat thin, chung thinga an kai chuan Nghalpui thangchhuah an ti a ni). A bawm pangah chuan nghalpui ralveng (santiri) chu an vak sup sup a, kan en nasa khawp a, a kawng pawh a bel hun nghal mai! U Satthuama’n chu chu a la daih mai a ni. An lak kha a tlai hret emaw ni, a no pawh a lo hawl tam tawh avangin mound khat (kg 39) vel chauh a ni an ti. Kum 1951/52 February thlain Tuirialah sangha bomb turin U Haudalla jeep-in mi 7 emaw lai kan kal a, K’u Zuala chuan a rukin, ‘U Satthuama hi zui tlat rawh, mi dang che awm kan awm loh hi,’ a ti a. Tichuan, Champhai kawng Tuirial kai chhak lam kan pan ta a, jeep chu kaiah kan hnutchhiah mai. Riahbuk kan sual ta a, kan bula li dungsei deuh chu bomb kan tum a, chutah chuan pum hlui tawh thawm mai theih hi a awm a. U Satthuama chuan, ‘Chhuana, a hnar lamah ka han kal ang a, pum thar ka rawn tuk ang a, nang leh driver hian he pum hlui hi lo thawm nial nual ula, kan bomb chauh dawn nia,’ min ti a, pum hlui chu driver nen chuan kan thawm a, mau pum 10 vel emaw kan belh a, kan inpeih fel a, kan han kar chhoh meuh chuan U Satthuama pawh chuan 30 pum thar hlak hi a rawn kar thla ve chilh mai. Kan bomb zawh chuan, ‘Zana muh tur thing i fawm ang hawh, kai hnuaiah khan thingro tha deuh ka hmu a nia, i zuk pu lawk ang,’ min ti a, kan chhuk dun leh ta a. Belphuar tuilianin a rawn lenthlak, a zung leh tangte la kim bum hi a awm a, a tang chu a thliak hmiah hmiah a, ka pu zel a, a tawpah a kung chu, a zung bawr chawpin - ding chung hian a zuk hmer ren run a, ‘Pak chheih khah,’ a ti a, a pu nawlh mai a, a tlan hi a ni ber mai, ka umpha miah lo, keiin a tang banpuam tiat lek lek chu ka pu ve hna hna a. Ka han thlen ve chuan a lo chawl hahdam der tawh. Tuirialah chuan kan bomb naa, zanriah hmeh khawp emaw chauh luite kawnghram nguntang dawn dawn tlem azawng kan man a, a tuk zingah, ‘Tuirini i pan zawk ang u,’ tiin kan chhuak chho leh ta a, Sesawng pa kan hruai belh a. Li ar-bual puk pawh awm awm lo lang iar maiah hian nghahrah kiu chen vel hi an leng nak nak a. Bomb kan siam leh a, a thlang berah U Satthuama’n a vawm ang a, a puah veleh keiin li laiah ka vawm ang a, ka bomb puah veleh K’u Zuala’n a chhak berah a vawm tur a ni. U Satthuama bomb a tlawlh tlat mai a, ka’n vawm a, a puah veleh K’u Zuala’n a’n vawm veleh a, a puak dawt a, kan unau vawmna lai ve ve chu nghate, kutphah chen lek lek, kakchhun, zungchal chen tih ang reng hian a khat tlat a ni ber. A te naa chhiar ralah chuan amah Chawngzika tawngkam takin ‘chhiarsen loh hnih’ lai ni awm a ni. Sesawng pa khan pum a lo tuk a, a lâng chu coastal command (liluh thiam loho) in len suah nen, a then dai ngam tawk atangin an lo tang a, an va suak fai ta mai bawk a. Kan bomb li kha a thuk lai ber pawh ban pil tawk emaw chauh a ni. A fim em em mai a, a mawngah chuan nghate chu a tlep iar mai a, chumi la tur chuan U Satthuama chuan arbawm ang deuhin bawm a tah a, a chhungah lung kg 10-a rit a awm vel a tah hnan a, a bawm chu ram hrui sei deuh tak nen pum chu kan han thlun zawm a. A vawt khawp mai a. U Satthuama nen chuan tui lut tur kan ni a, tel kan inchulh a, kan beng kuaah te kan chulh vek a. Kan inkar phei dun ta a, bawm kha kan luh duhna laiah kan thlak mai a, U Satthuama a lut hmasa a, nghate a man apiang kha bawmah a thlak zel a, a thaw a chhamah a lo chhuak a, ka zuk chhawk a, ka theih ang tawk ka khung a, chutiang chuan kan inluh chhawk a. Ka hriat danin keiin 7/8 vel ka khung thei a, U Satthuama chuan 14/15 laite tum khatah a khung hman thin, A VAWT tih piahlam a ni a, hnaptawlhte hi kan hre reng reng lo. ‘Kha i hnap a tawlh a nia,’ nui chungin kan inti mai. Kan peih ngang loh hnuah kan inkar kai a, meipui an lo chheh lum bulah chuan kan thu tawp a, thingpuisen min pe a, ka farnu leh a thiannu shawl chuan min han khuh a, chutah chauh chuan kan khur ta thin nia!! A vawh lutuk hian a khurh theih loh zawk a ni awm e. Chutia kan khur chu min lo dawm bet tlat a, kan sawi hlawk hlawk thin. Kan in-ai lum deuhah kan va thawk leh a, a ngaite bawkin, kan theih tawk tawkin kan khung zel a, a te si, a tle sar mai a, pum atang pawh chuan naia 1- ang mai hian a tle sep sep mai. Hmatiamin kan la lo, a lian kan thlang chhawng veleh a, kan han inchiah hun vek takah chuan a liluh khan nge vawt ti zawk, pum lo vengtu khan tih kan inzawt fiam a, sawi a har khawp mai. Pum vengtu kha a huh tho si a, huihchhuk thlifimin min han chhem chuan a vawh dan hi a fim ral mai a, a lut zawk kha chu thlasik tui vawta inchiah kha a ni ami a, thliin min chhem tur a awm ve lo. Mahse, thlan zawk thiam a har khawp mai. U Satthuama chu thaw lain a lo chhuak a, a lut leh mai a, chutiang chuan tum li tum nga a lut nawn ngam a, kei ve chuan ka thei ve hlawl lo, ka pum khawng tep zel mai. U Satthuama kha tel ve ta lo se, eng ruai kan manin ka ring lo. A chakzia leh a vawt tuar chakzia kha tun thleng hian ka la sawi fo, khati khawpa mi chak leh tuarchhel te kha an boral ve thei tho mai sia le!!