DOWNLOAD OUR APP

Read latest news on your phone
app-store
Mizoram Hunpui champha: Vailen Champha vawi 152 na
Jan 24, 2024

C. Vanlal Ruaia, 9862569310


Hun kal tawh Mizoram in a tawn ngei Kan Pipute thin ti thawng tu leh Lung ti leng thin tu hi in sawi leh the ang. Vailian in Mary Winchester leh sal-man dangte chhuah tur leh Mizo lal hrem(intiamkamna nei ) tur kha Dt. 8th Oct, 1871 khan Chittagong atangin an lo kal a. Rawsawt, General Macpherson a hoin, an tawlh mup mup tawh a, General Brownlow pawh zawi muangin an rawn chhova. Dt 22nd Nov, 1871 chuan Rothangpuia khua atlawh a, Sial an talh a, Lal threnkhat nen thuthlung an sawi a, “min do chuan kan do ang; min do loh chuan engtin mah kan ti lovang” tiin, mizo lal lo kal velo ho chu hrilh darh turin Lalho lo kal chu an hrilh a.


Camp pakhatna hi Lal Rothangpuia khua Belkhai bulah an sa a, vailian (target) pantur hi Tlabung atrang hian Mizoram hmar lam fe ala nih avangin Khawthlang tuipui hi atheih anga thui an hmang a.. He camp ah hian Lal Vanpuia Sailo ho report an ngaithla a. He tah pawh hian Sial an talh a ni.


Dt. 8th Dec, 1871 chuan Lalngurha unaupa khua an tlawh a, Lalngurha khua ngei pawh an rawn tlawh a. Ambush Party an dah a. Tlailam sipai nawlpui trin hnu chuan , Lalngurhan a Sial leh Ran dang rawn en thlithlai chu an lo man ta a ni. Lalngurha chu a luhlulin vai man nih chu a tlawmngai ngang mai a. Lewin a’n palai atan asawm nileng zak pawhin, a ke bul chhuatah chuan angawi ngal reng a, a tawp ah chuan a zalen theihna tur a nih avangin a aw ta nge nge a. Palai Lal dang hmin turin, Vanlula khua (Sazuklui bul) ah chuan an kal ta a. Dt 13th Dec, 1871 ah Lalngurha palai chuan lal panga aia tam a inkhawm puia, a thu rawn hawn chu – “Vailam chuan Mizoram an chhuahsan nghal tur a ni a, chuti lo chu Mary Winchester lakletna turah kan puilo ang” tih Sazuk lui Vanlula khawbula an awmlai chuan an hre nghal a ni.


Chu thu chuan general chu a ti thinrim ta a. General chuan Col.Macpherson a ho chu, zing vartrian­ah a beih tir ta nghal a. Mizo pathum vel laipui mu in adeng hlum a. Dt 14th Dec, 1871 zinga Petrolling lo haw chuan Mizo lal ho chu hmar lamah an tlan chhia a, kawngah bungrua pawh an thlauh zut mai a ni, an ti. Dt 19th Dec, 1871 chuan Thorangtlang an chuan a. Tin, Dt 21st Dec, 1871, chuan Colonel Macpherson chuan Lalhlira khua Lungchem an bei a, he inbeih hi a nasa a. Gurkha Sipai te pawh an thi a ni.


Dt 25th Dec, 1871. Mizoram Christmas hmasa ber: General in Officer tam tak chaw ei turin a sawm khawm a. Brandy leh Drygin leh sate semin Christmas hlim takin an hmanga, sial an talh ani. Helai hmun hi Thorangtlang bul thrut ah an Camp ah a ni. Dt. 12th Dec, 1871 – Petrolling in Vanhnuaia khua ah an pan a, chutih lai chuan mizo lal ho chuan Vanhnuna leh Vankunga khua an mah niin an hal vek a, an tlan san vek a.


Dt, 3rd Jan, 1872 chuan Lalngurha palai thrin, chu mizo lal ho chuan sap ho kah an tum a, sap kap turin an ti lui a. Dt 4th Jan, 1872 chuan major Mac Intyre a ho chuan an va bei a, Gurkha pathum an thia a, Captain Betty a hliam bawk a, a bak sipai pakua an hliam bawk. Hemi zan hian sap ho camp bulah mizo palai an lokala, Savunga’n inrem duhin Saingho pawh pek aduh: tih Lewin a hnenah an rawn sawi a . Lewin chuan “ Min do loh chuan vailian thil tum a hlawhtling ang a, buh pawh kan hal lovang” tih a lo hrilh a. Mahse, Lal Rothangpuia a lo trawng ve a, “Savunga chu a lo kal chuan a nghawng chhawk zawk a, a lu chu mau lerah khai a fin thlak ber ang” a ti a. Palai ho hian Savunga tawng an hre hman si a.  A lokal an nghak a, mahse an lo lang ta lo hlen a ni. Lewin chuan Savunga an hmuh theih loh na chhan hi Rothangpuia trawng vang niin a ngai.


Dt. 6th Jan, 1972, Savunga’n Buarpui an lut ta a, kawngpawh achhia in a awih em em mai. De lui ruam thuk tak an lut phawt a, an daikai hnuah luikam awih tak ah an chhova, Mualzang an thlen chuan Buarpui an thleng ta a ni. He mi kawngah sapho hian Darkhuang an char nghe nghe a. Khatih hun lai a Darkhuang hlut teh reng nen, mizo ten an han tlan chhiat san thei hi, ek chehin an tlan chhia ani ber e. Dt 7th Jan, 1872 zingah Savunga khua chu a bul mai ah an awm laiin alo kang ta hluah mai a. Chutia akang tak si ah chuan an tlanchhiatsan tih a chian avangin dt 4th Jan, 1872 chuan military camp pahnih na atan an lut ta a. ( Hei hi Kawlhawk zawk nge Buarpui ka chiang lo).


An Target Sailam a Lang ta: Tunah chuan, an target sailam chu alang ta vung mai. ( “we accordingly turn over attention next to the recovering of the captive from Howlong whose village were now in full view, and within striking distance”. Lewin p-274). Sal man la chhuak tur a kal mai chu an hna leh pek chu a ni tawh. An camp Buarpui tlang vel atrang hian a hmuhtheih tih asawi tlat avangin, an in camp na hmun tak hi khawilai nge ni ang zawn chhuah a har lovang. Dt.13th jan ,1872 chuan lalet turin , Rothangpuia leh a ho te, TH.Lewin leh 50 Gorkha Rifles te chu Sailam lam pan chuan an chhuak ta a.  chutia an kal hnaih viau tawh hnu chuan khua chu alo kang leh ta. Chutia an pan lai meka lo kang leh ta chu Rothangpuia beidawng hmel ah chuan a hlawhchham tih Lewin chuan a hre nghal a. Sailam pawh alo kan zel takah chuan, Rothangpuia chuan, kan hlawh chham, kal zel a tul lo. Buarpui ah let ila, Bengkhuai leh Sangvunga Haulawng zing­ah rorel tu chu an kalna tur hre sa in chhim lam deuh ah hmuh a, tlankhalh dan tur Lewin chu a hrilh ta nghal a.


A La let ta:- Dt. 14th Jan, 1872 chuan Lewin chu Buarpuia Camp-ah General chuan a hahchawlh a phal a, a chawl a. Rothangpuia leh Sebudar Aizim, 50 Gurkha sipai te chu an chhuak leh ta a. Chanchinthar hriat hmasak leh ber chu dt, 21st Jan, 1872 a ni a. Demagiri (Tlabung) atrangin Tehgraph a lokal daih tawh a. Chittagong atranga Culcutta ah Lawngah Mary Winchester chu alo thawn daih tawh ani. (past perfect Tense) a ziah ani.


A landan chuan Rothangpuia pawl Buarpui atranga an chhuak kha Tlawng Phairuam an han kan chho a, Tlawng chhak kawngdung Thenzawl ram khawi maw lai velah hian Sailam atranga an tlan chhuak te nen khan an inhlan ta mai, ni tur a ni. Buarpui atranga Palai an chhuak leh Ni 7 ah an laklet thu Tlabung (Demagiri) atangin an rawn hrilh an in hlan atranga an chhuk thlak chhung hi chhut in, Demagiri lam an chhuk thlak pui vat ni tur a ni.


Lewin an Sapho in Mary Winchester an hmuh dan an ziah erawh hi chu ka awi chiah lo. Mizo naupang ho khawm a, Mizo naupang ho chuan a thupek ngaichang thrap ang khan Rothangpuia Luhka ah khan Colonel Tytler a trawng kam a ziak a. Ka awih lohna chhan chu, naupang Sal laklet sipai hmuihmul buk pui pui, thlan rim chhe puipui in an rawn tlawh sek dawn a, kha naupang thinlung kha a zing ngawt ang. Sailama a awmtu, A pi khan a thlah thla ngawt a nih loh phei chuan a lungleng khan hlim ni a neih ka ring lova. Sap Officer-in, him taka Mary Winchester an han lalet thei ta, lawm lutuk trawng nuam tivel: an pawt; thu phuah chawp vel mai mai a ni ang. Hetih ni vel hian chuan Mary Winchester hi thlasik boruak nen a lunglen thlakin A pi leh a thiante a ngaiin a lunglengin a hlim lovang. Dam takin an ram thleng mahse mikhual a ni dawn tho va, a rilruk ram chu Mizoram a ni tho ang. Tichuan Rothangpuia Masseges a lo thleng bawk a. ( “Further, I was informed that the chief Rutton Poia having succeeded sofar in his ambassy had departed with all speed to northern Howlong whose village was confronted us and he particularly, requested that we would abstain from hostilities, as otherwise his safety might be Jeo pardised” ).


He a khaw sawi hi Buarpui atranga an ep chiah a awm Sailam ngei kha ala sawi zel a. A target hmasa ber ah an dah char char a, Mary Winchester hi laklet anih hma chuan Tlawngchhak lam tlangdungah reng reng hian Military Petrolling hi han kal phal a ni lo a. Camp chhakta ber chu Buarpui hi a ni. Sailam pana an kal lai a, an hal ta kha. Thenzawl kawng velah kawng lakah an inhlan ni tur ani. John White Head TH.Lewin chanchin ziaktu pawh khan kawng lakah Party intawk a inhlan ta angina a sawi a ni. (“On their way to the Howlong Rothangpuia & Azim had met aparty of them Coming from Bengkhuaia’s village bringing the little girls with them”. While Head .p-233)


Hetia an la let ta hi Sebudar Muhamad Azim hian Rothangpuia Lal in ah a la thla a, Rothangpuia erawh remna leh intiamkamna siamin Haulong ram ah ala kal kual viau dawn a ni. Chuvang chuan , Military/ Sipai nawlpuiin Haulong ram, Tlawngral kai tur pawh; Rothangpuia te palai na hna a la him zel theih nan Tom Herbert Lewin chuan General chu a ni ti tlai turin a lo dil a. Rothangpuia hote palai a, an kal chhuah vek hnu hian Sipai rual vailian hi Tlawngral chhak lamah salman chhuah tur leh thu intiam kam tir a, lal tuktlawm turin, khua tam tak tlawh tur an la ni.Mary Winchester lalet tawh mahse British Sipai ropui zia an la entir tlat lo.


Sipai Rual Tlawngral an Kai : Dt 12th Feb, 1872 chuan Buarpui atrangin an chhuk a, Tlawngruam 2300ft, a thuk an kal a, 1300ft, an kal tlang leh a, he ta tang hian tlang pawng 1600ft an chuang chhuk leh a, Henglai hi chu Thenzawl ram a ni tawh ang, an inkulh ta a ni. Lianrikhuma leh Chawngmama bulah an inkulh a, helai atang hian Savunga leh Bengkhuaia te inkulhna chu ni 2 kal a ni a. Hei hi Serchhip vel/ Kawlri ani tawh ang. Heng ah hian-Mizo ho inremna siampui tur an lo kal khawm a. Dt 15th Feb, 1872 chuan General chuan Petrolling party a tir chhuak a, Mizo hoin an lo dang a, sut tlang tur nge? tih General an rawn zawh chuan,,General chuan party chu a ko let a. T.H Lewin chu remna siampui turin a tir ta zawk a, hengho hi Bengkhuaia te unau tirh a lo ni reng a. Bengkhuaia te leh lal tam tak chu vailian biak tumin vai camp hnaih ah an rawn kal a, Dt 18th Feb, 1872 chu inremna sawini atan an ruat ta a.


Kawlri Tlawh : Inremna den chhen chuan General chuan Major    Mc Donald-a ho (survey party) chu Bengkhuaia khaw tlawh turin a tir chhuak a, zanah an lo inkhawmpuia an hlim ngiang a ni. Hnam lam an lo entir a ni mahna – (…an they had even been serenaded at night with sweet music. Lewin p- 286).


Tichuan Dt. 20th Feb, 1872 chuan Hmuifang tlangah Survey Land Mark siam pahin Lalbura leh Zothawma khua Hmuifang tlangdung vela mi chu an tlawh nghal a. Hei hi a tira an target an han chhinchhiahna kha a ni, (Mawitlang) Hmuifang tlang. J.White Head p-244).


Tlemlai deuh khan an lak let na hi sawi buai deuh a awm an ti a. Pu Lalhmuaka Historian in a lehkhabu a a sawi dan hi lo en chiang thei ang, Lal­hmuaka (History of Mizoram) 1992. P127. Kawlri khua ni a tranna pahnih te chu  : i) A mantu pa Chawma tupa tuna Tlawnglui dunga awm hian ni a a sawi vang a ni. Hei hi phehthlak a harsa hle ang.   ii) Chin Lushai Land bu Map telh ah khan, Bengkhuaia khua chu Kawlri anih vang a ni. Hemi bu hi kum 1893-a chhut a ni a. He Map-a khua an tarlan eng emaw zat hi diklo a awma, pathum chauh sawi ila. (a) Aizawl hi ziak lan a ni a. mahse jannary 1890 a din a ni chauh si a: Mary Winchester la tura Vai an lo len Kum 1871 khan Aizawl a la awm lo. He vai len lai hian Lalburh a chu Champhai lam ah a awm a, a khua pawh Chhawrtui emaw Lungdup emaw niin a hriat e. He map ah chuan Sesawng tih a ni. Pawibawia khua chu Selam a nia, he map ah chuan Khawruhlian lai vel a dah a ni leh daih.  Savunga khua pawh Buangtheuva khaw bul hmar lamah dah a ni, Thorang tlang/Buarpui a awm a ni si a.


Sailam khua nia tantute chu: i) Indo pui 11na hma zawng kha chuan Sailam khua ni a sawi a ni thin a. Rev. Liangkhaia pawh khan sailam khua a thleng niin a ziak bawk a ni. (ii) Saptawng bu pakhat ah chuan , he sap hmeichhe naupang an in hlanna hi Luite kamah (by the side of a stream) sawitu pu Ralkhuma MCS Rted. January ni 21 velah Mat lui hi Stream tih tur a ni lo ang e. Lau lui hi chu tih theih chi a ni ang. (iii) He ram mu lo hawng hmuak tu zinga tel ve Saikhawli chuan, “an lo hawng chu Sehnawh chhoh ah kan lo hmuaka”, a ti a. sawichhawngtu Darchhunga Kum 87 mi) he an hmuahna hmun hi Sailam leh sialsuk inkar a awm a ni. Kawlri atanga inhmuah nan chuan a hla lua e. an lo ti a nih chu.

Latest News & Chhiar Hlawh