Kum tam pawh la ni si lo hian ka tar e te ka’n ti vel emaw ni, ni 22-2-2015 ZALEN-a chhuak tur ka’n chhuah thei lo vel khanglang mai a nia, zahthlakin!! Kum 1940-42 chhung khan Middle School-ah ka kai a, kan zirlai pakhat chu ALAI BU tih a ni, Pu C.Z.Huala siam niin ka hre ta. Engvanga ALAI BU ti nge pawh ka hre lo, middle tih lai vel vang kha an phuah chhan ni maw?! Chutah chuan, ‘THU DIK SAWI RAWH, DAWIHZEPIN DAWT AN SAWI THIN’ tih hi a awm a, naupang te e ti loin, “Dawt sawi chu an dawihzep thin,” tih zawk awm niin ka hre thin. Tun kum 80 ka pelh hnu hian chu thu - ‘Dawihzepin dawt an sawi thin’ tih chu a dikin ka tlaikhawhnu hriat ta chiah nia. Ka ngaihtuah chhuak ta nia ka hriat nachhan pawh - khu lai Buhchang phai vel emaw nia Vaihoin kan thlam an thiat tih ang reng chanchinbua kan hmuh sek a, sawrkhar chin feltir kan tumna chanchinbua kan chhuak sek vang kha a ni pakhat. Khalai ramri buai (?) sawi ka hriat apiang khan Ralleng rama hna ka thawh ve laia Dimapur vela Assam leh Naga ramri buai kha ka hre chhuak ziah mai. Naga-ho kha chuan chem sen an lek nghal mai ni maw ka ti mai thin - ramri buai a awm phawt chuan sawrkhar inrawlh hma khan pahnih khat chu an intalh hman kau zel! Sawrkhar an nghak hman lo, an ram chhung nia an hriat avangin an hauh tlat mai a, DIK nia an inhriatnaah chuan ngam leh ngam loh lam an ngaihtuah lo, an che nghal pawp mai a ni. Hei hi a dik e, a tha e ka tihna lam pawh a ni lo, an tih dan ka sawi mai a ni. Kum 1962 kum tawp lama ka lo hawnin, Sikulpuikawnah khian U Laldenga (MNF founder) nen khan kan titi mai mai a. Kei pek chuan Mizo hi chu kan dawihzep deuh a, zalenna sual pawh a huphurhawmin ka hria tih thu ka sawi a. Ani chuan, “Chhuana, kan dawih lo a, NEITU nihna kan inhriat loh vang mai a ni e. NEITU nih kan inhriat hun chuan kan dawihzep miah lo ang,” tih min hrilh kha tun thleng hian ka bengah a la châm a ni. Ralleng-ho kha chuan mahni chauh pawhin Convoy, sipai ven tlat kha an ambush ngam tlat a ni. An tactics kha a nalh ang reng khawp a, Tuensang to Mokokchung Convoy chu remchangah mi pakhatin a lo kap a, a tleng bo daih a, a dawtah chuti bawk chuan an lo kap leh zauh a, an bibo leh vat a, security-ho kha chuan an kap ruih ruih a, grenade nen, two inch mortar te nen an inhrosa a, chuti anga mual thum vela an lo ambush chuan silai mu an hmang teuh tawh si a, a tum linaah chuan tihtham takin ambush tak takin an lo ambush ta thin a, sipaiin silai mu an nei tlem tawh thin si a, an that leh teuh thin. MAHSE, mahni chauha lo ambush-tu nih kha tih namai chu a ni lo ang, an huai tak meuh tihnaah ka ngai. Mi mal an ni emaw, ni lo emaw dik nia an inhriat tawh chuan thih an ngam tak meuh thin. Tunlai Dimapur vela ramru buaiah pawh thi chu an awm pang mai kha. Hei tunah lah kum 7 vel lai kan lo awm ve tawhna Tuensang town-ah pawh Ralleng leh Ralleng (Chang vs Yimchungrr) inkarah buaina a awm hi, thi pawh an rawn sawi khan ka hria - sawrkharin curfew a clamp tawp mai a nih khu! Dik nia an inhriat chuan THIH kha chu a VE chauhah an ngai mai niin ka hre ber thin. “Mahni tana pawi tur pawh chhechhama tiam tawh chu tidanglam ngai lo a,” tih ang ziazangin an tang tlat zel mai. KA HUANG-ah pawh hian ka chhuah tawh ngei mai - 1958/59 vel khan em ni ta - Ralleng underground (NNC) an man hlauh mai a, Assam Rifles quarterguard-ah an dah a, a dawp turin Assamese Officer pakhat Chaliha kan tih mai chu a zuk kal a, an dawp chhuak hlei thei mai lo a, vica (scanza kan tih mai) hian a til an chehsak a, “I sawi loh chuan i tilmu hi kan chep keh mai ang,” tiin an vau a, a sawi duh der si lo, an herh tawt zel a, sawi duh chuang hek lo, an herh kek pawp mai a, a thi mai bawk. Chutia a thih tak avang chuan Chaliha kha sawrkharin a hlauhpui sia, Kohima District khawimaw laiah an transfer nghal vat mai. Mahse, ‘Phuba leh saihlum a nget thei lo,’ tih takah - 1974 vel khan em ni ta? a driver (Naga) nena an zin chu tute tih hriat lohin chip dapin an kap mai. Lalthuama (Lailak lal fapa) khan min rawn hrilh a, a kutphah (a ban pharna a niang)-ah ringawt pawh sten gun-ah kah tlangna hnu 5/6 lai a awm an ti! A driver erawh an kap fu thei ve lo ni awm tak a ni, him pialin a chhuak tih min rawn hrilh! Tuensang-a hnathawk tawh phawt mai kha chuan Ralleng naupang kan awmpui vek mai a, khang lai khan office chawlh pawh kan hre lo, kan kal ni tin mai. Chawlhni (Sunday) erawh hi chuan kan intithawveng ve a, U Khawlngeia inah zu (zu sawr) kan in vak thin. Eng emaw tia hna hmanhmawh, cipher (awmze hriat theih loa ziak) te decipher (awmze neia rem that) tur amin rawn kohte hian, kan naupangte kha an rawn tir chawk a, keini lo rui deuh phiang phuang tawh kha chuan hotute han hmuh kha kan zakin kan hreh ve tawh thin si a, ‘Ka hmu lo ti mai rawh’ te kan han tih hian an bu ngheuh a, an kir leh a, ‘Ka hmu lo ti mai rawh a ti,’ an han ti zaih zel mai. Office hun a ni lo bawk a, kan hotute pawhin an hre thiam a niang, egmah an sawi leh tawh ngai lo. Kan naupangte khan min hmu ngei si a, anni kha chuan, ‘Ka hmu lo ti rawh’ kan tih kha an sawi chhawng hmiah mai a, ‘Ka hmu lo,’ an ti duh bau lo. Mak tak an ni. An rinawm em em ringawt maiin ka hre thin. Ka inhmuh ve dan hi chuan keini Mizoho hi chuan a hnawk leh harsa leh hlauhawm hi miin su awng se, an sut awngah khawsa ila tih hi mi tam takin kan duh niin ka inhre thin. Tuna Buhchang vela kan sawi pawh khu Ralleng-ho chu ni se thi an awm em loh pawhin hliam chu an awm ngei tawh ka ring thin. An duham bawk hek lo. Kan zuk chhuk tirh pawh khan Vapual chang, lâm nan an duh e tih thuah K’u Biakchungnungan min rawn thawn a, an duh lai chu a chang laihawl 4 vel chauh kha lo niin, ani lahin a chang zawng zawng kha a rawn thawn mai si, a sir vel kha chu an duh miah lo, ‘Cheng khatin lei rawh u,’ ti mah ila, an duh thak lo, an duh lai kha chu ihe loin Cheng 5 zelin an la mai. ‘Naupang lawmah hawn rawh u,’ pawh ti ila, an duh chuang lo, an duh chiah kha an duh mai a ni. Tunah nikhua a lo rei ta deuh a, danglam tawh tak maw?