Vai hnam anga hnam tha leh hnam chhiaa pianphung atanga pianpui reng anga ngai loa kan han piang hi Mizote vanneihna a va han ni chiang em. Tun hnaia India ram chanchinbu al khawpa thil thleng - Dalit hnam tute emaw in an halsaknaa naupang pahnih hal hlum a, V.K.Singh-an tehkhin thua tute’n emaw ui an vawm avangin sorkar laipui mawhphurtua puh theih a ni lo tih thu a sawi avanga chanchinbu tin deuhthaw maia kha chanchin an sawite khan kei ve tehlula rilru pawh nasa takin a kai tho a, thil hlui eng eng emaw ka hre chhuak a ni. Jagjivanram-a Dy. Prime Minister a nih lai khan, tam takin a Prime Minister an ring a, kei chuan an thlang teuh lo em mai, hnam chhia a ni tlat ka ti thin a, kha - an thlang ta lo reng a nih kha. Mizote hi chuan hnam chhia leh hnam tha vaiin an tih ang hi kan hre (feel) phak lo nasa mai. Vaiho hi chuan an hnam kalphungah an hnam (chi leh kuang?) hi pianpui niin an ngai nghet tlat a lo ni. Kan naupan lai, 1930 chho velte khan Vai (Gorkhali)-ho khan Lushai Kuki tiin min ko thin. Tui connection-te a la awm lo bawk a, Vai hmeichhe Veng vai nuho khan Mission Veng leh Vai hmeichhe veng inkara luang Vai lui kama Darnam tuikhurte khu an rawn chawi thin. Kawng lah ram kawng satliah mai mai, inpelh awl tak ni lem lo vek a ni. An tui chawi hawng kan intawha an sari emawin min hrut tel vaih chuan an tui chhipchhuan an bun vek a, thinrim hmel deuh mai hian ‘Jatha’ min han tih khum a, tuikhur an pan leh vang vang phah thin nia. Chuti khawp chuan an hnam tha leh hnam chhia chu kar zuk hlattir a! Assam Regiment kan nih ve laite pawh khan Chawchhum kha chu Gorkhali baje an ni a, an chawchhumna lam bik kha chu an pung dang leh chhawng a, kan luh an phal lo. Kan thianpa Lalaua pawhin Ghee tina mi a spoon-in a suak hlawih mai a, pawnah a tin chu, a chanve lai la awm chungin an paih daih mai, keiniho lahin ‘Chhura duh loh Naa’n nei nangeh’ kan tia, kan chu lui lui mai, barrack-ah kan la thla sauh sauh a, chaw ei dawn apiangin kan duhtawkin kan suak zel mai. Hnam chhia an hmuh dan hi an pum mai hian chhiain an hmu ni berin a lang. Hnam chhiaa pianga an hriat kha chu an pum chhiatah an hmu a niang. Khi - tuna Gorkhali sikul thlanga in lianpui khi Khuptuaha (kan tih mai) in hmun a ni a, tum khat pawh an nupui neihnaah Domai hnam baja ham turin an sawm ve a, kawmchhak lei chhuatah an thuttir a, ei tur an pek pawhin kutin an hlan lo, leiah an dah phawt a, chu chu an lo la chhawng chauh zuk nia, inneihnaa sawm theuh theuh kar hla tak a ni. He thu ka han sawi luam nachhan chu, kan indipenden tum, min man ta kha Silchar jail atangin Nowgong Special Jail lamah kawl bun chungin min hruai leh ta a. Kei chu, ka sawi ang khan sipai camp hospital-ah ka la awm a, ka thiante Mashimpur atanga Silchar jail-a an thawn vek takah chuan min rawn pawm nawk nawk a, motor-ah min load a, Silchar jail min panpui ve ngawt mai a - dam e, damlo e an sawi tawh lo, an truck atanga ka chhuk phei chu, ka la chak lo nasa sia, ka thu thla hnawk mai. Tichuan Silchar jail-ah chuan Jail Warder phakar tak tak karah kan han khawsa leh ta a ni. Ka thiante Mashimpur-a an awm lai khan dil (luang chhuak lo, pukri)-ah an lo inbual vek a ni awm a, kei chu sipai damdawi ina ka awm avangin March ni 31 atang khan ka la inbual ta lo - kha April thla tawp lam a ni tawh hial ang a. Tichuan inbual tur an rawn ti a, bucket tam ni khatah an phal lo mai ni loin bucket pakhatin mi 2 zel inbual tur an ni a, kan phun nasa mai, a tawpah bucket pakhat zel hman theih a ni ta. Tichuan, bal zual an thlang a, ngaihtuah ngai miah loin kei chu bal BER ka ni nghal mai, bucket khatin ka inbual ve ta a ni. Vai hnam chhia leh hnam tha ka sawi lai a ni sia, ka thil tawh Nowgong jail a ni daih sia, kan indipenden lam kha ka kân vak ang a, a dawt leh lamah ka kir leh poh a niang chu. Kum 1967 a ni tawh hial ang, Nowgong Spl jail-ah pawh kan tlangnel hle tawh a, khawii emaw lai laiah tui pump chhuah chi hi 4/5 a awm a, chhunah chuan keini Security prisoner hi chu hnathawh an phal si lo a, a lum sia, kan inbual sek mai thin. Tlai khat chu tui luanchhuahna chu ka hnawh sauh sauh a, tui tlingah chuan taksa chanve pil hian ka lo inchiah dai e ka tih laiin, lung in tang ni lo, jail chhunga hnathawka an chhawr pa pakhat berh deuh mai hian insil a rawn tum a, kei chu ka tho lawk a, tui pump-na chu ka chelh lawk a, insil turin ka hrilh a, tui chu ka pump haw tur tur mai a. Ani chuan a lo duh ikhaw lo mai a, Ralleng (Naga) rama ka awm laia ka kutcha-assamese (Nagamese)-in ka thiam ang angin ka bia a, kei chu chhuak tur ka ni ve lo a, rei tak ka inchiah duh tih te ka hrilh pawhin, ‘Hmang zo zet rawh’ a ti mauh mai a. Ka tui tihtlinna puan hnawh chu ka phawrh a, ‘A nih ti khan insil tawh le, keiin ka’n pump ang e,’ ka’n ti leh a, a duh chuang ta reng reng lo mai a. ‘Ka pu, nang chu mihringa piang i ni a, eng emaw vangin i tang laklawh mai a ni. Kei chu hnam chhia, mihring hnuaia mi ka ni. I tui pump chhuaha insil phak ka ni lo,’ a ti ta bur mai a. Ka theihtawpa mihring ve ve kan nih thu ka’n hrilh ngial pawhin ka thu hrilhin eng kori mah a tu thei ta lo. Tih ngaihna dang awm ta hek lo, ka tlawm ta zawk a, ka hawnsan ta ngawt mai a ni. Heti khawp hian hnam hniama piangte chu an hniam ngawih ngawih mai a lo ni. Keini hi chuan feeling-ah neihin kan nei pha lo reng reng let tawp mai a lo ni. Kei Security prisoner-in tui ka pump chhuah saa inbual phak lo khawpa inngai hniam tlatte zuk awm a maw le! Keini chu mi hausa leh nihna chelh sang kan zah ve deuh e tih mai bak chu kan nunah hleih neihna a awm ve lo, a hriat pawh kan hre thiam lo. PATHIAN VANGIN KAN NIHLAWH TAK MEUH A NI.