Nupui Ngèntu Mark Twain
Chhuak hmasa lamah kawppui nei fuh lo “over” Maria Callas chanchin kan sawi tawh a; tûn tum chu, a bialnu hmangaihna ngèn fuh “full”—ziaktu lär Mark Twain a hming tak Samuel Langhorne Clemens-a chanchin kan sawi ve thung ang.
Ziaktu ropui Samuel-a
Mark Twain tia khawvêlin a hriat, ziaktu ropui leh fiamthu thiam hmingthang hi mi tam tak chuan, “US-in fiamthu thiam a hrin chhuah ropui ber( greatest humorist the United States has produced) tiin an sawi thìn; a ziaktu pui William Faulkner phei chuan, “the father of American literature” tiin a ko hial! A thawnthu ziah “The Adventures of Tom Sawyer” (1876) leh, “The Adventures of Huckleberry Finn” (1884) avànga khawvêla “dam reng” tawh tùr Mark Twain hi, American novelist Ernest Hemingway phei chuan, “All modern American literature comes from one book by Mark Twain called “Huckleberry Finn”,’ a ti hial! Zo tawngin ka let lo mai ang e!
Naupang khawngaihthlâk Samuel-a
Samuel Clemnes khân a ’pan lai nun kha hrehawm takin a hmang ve tho a; naupang khawngaih thlâk tak a ni ve thìn. Retheihnain a chiah zawr hnêp, lehkha pawh zir tluan thei loa kum 12 mi a niha sikul báng ve tho a ni. Kum 1835 November 30-ah lo piangin Hannibal, Missouri-ah a sei lian. He lai thingtláng khuaa khawhar taka a hun hman thinnate chu, a hnua “The Adventure of Tom Sawyer” leh “The Adventure of Huckleberry Finn” thawnthua hmun pawimawh tak luahtuah a hmang tangkai zui nghe nghe.
Unau pianpui pasarih zínga parukna a ni a; mahse, a naupan lai hian a unau pali ngawt a chán! A pa hi dàn hre mi a ni a; pneumonia avàngin Samuel-a hi kum 11 mi chauh a nih laiin a thihsan bawk.
A tleiràwl chhuahin kháwl ha chhutnaah te thawka a unaupa chanchinbuah te article ziaka a inhlawh lâwp lâwp hnuah Mississippi lui dunga lawng tê (riverboat) khalhtuah a tang zui. Tlai lamah library-ah lehkha chhiarin mahniin lehkha a inzir thung thìn. A hnuah erawh press lamah te thawkin chanchinbu hrang hranga ziaktu pawimawh a ni thung.
Zú leh Twain
Zú kha a’n duh ve bârh bârh thìn khawp a. Pa titi thiam leh tawngkam bungraw ngah tih takah fiamthu pawh a duh ná: ‘Ha na chhâwk nán zu hi a tha ber—ha ná phei zawng ka nei chuang hlei lo a!’ te a ti a; ‘Zu in teuh hi a tha lo; mahse whiskey in tawk hi a tâwk chiah!’ te a ti thin a nih kha!
Scotch whiskey a duh êm êm mai a; a hnuah Bourbon whiskey. Mahse, a hmuh apiang leh a kawl lai apiang in zo pup pup mi, “zu ngawlvei” kan tih ang erawh a ni lo. A zu in khân a thu ziah a tih buai a hlauh thin avàngin a insúm fo. Tin, mei a heh êm êm bawk a. Mahse, kan sawi tùr nupui atána a hèl, Olivia-i a neih theih nán, a thil chìn tha lo zawng zawng chu a nghei fai vek! Kristian sakhua thlengin a ngaihsak phah!
Ziaktu a nihna lam chu i duh tâwk ang. A nupui ni ta, Olivia (Livy) Langdon hmangaihna a ngen dàn ngaihnawm hi kan sawi tawh ang.
Livy-i te chhúngkua
Mi hausa chhúngkua atanga sei lian, Elmira, New York khawpuia piang, Samuel-a (Mark Twain tih aiin Samuel Clemens hi kan hmang tam ang) aia kum 10-a naupang, Olivia Langdon (Livy an ti bawk) zùna a uai dàn leh, a hnua dam chhúng atána a nupui a nih chhoh dàn chanchin hi—a thawnthu ziah ang maia ngaihnawm a tling!
Livy pa, Jervis Langdon hi lungalhthei hmanga sumdáwng hausa a ni; kohhran mi leh ringtu nghet tak, sal neih duh lo zínga mi a ni a; a hun laia American zínga thil ti thei tak zínga mi pawh a ni. An khua, Elmira-a collge—Elmira College tán pawha sum eng emaw zât thawh thei khawpa sum lama buai lo a ni. Livy ngei pawh hi, college kal chung renga mahni ina home tuition kaltír thei chhúngkua ngat an ni.
Nutä atanga intan!
A naupan laiin Olivia hi a hrisêl lo ve hle a; a tleiràwl lai paw’n a sawngnawi chho tho! Thenkhat chuan TB chi khat “Pott’s desease” (hnungzáng ruh (spine) lam khawih TB natna; a hmu chhuaktu Sir Percival Pott hming chawia a natna hming an chawi) a vei niin an sawi. Inentír paw’n hmun hrang hrang an pan fo.
Kum 1868 a ni a. Oliva-i nutâ Charles-a, “Charley” tia an koh chuan Ram Thianghlim fanga zin khawwthàwn a tum a. Hetih lai hian Samuel Clemens chu San Francisco-a chanchinbu pakhat “the Alta”-a a thawh lai a ni. A thu ziah lai—a hnua a tih chhuah, a ram fan chanchin ziahna “The Innocents Abroad” zir zau nán Ram Thianghlim lama zin a lo tum ve mék a. Ram Thianghlim fang tùrin “Quaker City” lawng lian-in a chhuak ve ta.
Quaker City lawng liana an zin kawngah chuan Charlie leh Samuel te chu an inchhar hlauh mai. An inkàwm ngeih ta phian lehnghâl. Ram Thianghlim an fan hnu thleng paw’n Samuel leh Charley te chu la inkàwm rengin an la inbe tawn reng thìn.
Intawnna hmasa ber
Ram Thianghlim fanga an zin hàw hnu lawk December thlaah, Charley leh Samuel te chu New York khawpui an fanna lamah an intawng leh hlauh mai. Samuel Clemens chu a sumdàwnna thila zin a ni a; Charley erawh a chhúngte tlawha zin a ni. Charley chuan Samuel-a chu New York khawpuia hotel lian, St. Nicholas hotel-a an chhungkaw pindana léngah a sáwm ta.
Chutah chuan a ni Samuel Langhorne Clemens chuan Langdon te chhúngkaw member hmu satliah mai lo a, an fanu tleiräwk duhawm fahran, a dam chhúnga a lung dumtu Olivia Langdon (Livy) chu a tawn tâk ni!
Chumi tum chuan Livy thiannu Alice Hooker a lo awm ve bawk. Chumi tlai là lâ chuan an chhúngkawho nèn thu leh hla kûtpui an kîl nghâl dèr mai!
Charles Dickens-a thu leh hla an lo tuipui tláng bawk a. Hemi zàn là lâ hi Dickens-a’n New York khawpui a fan zàn a lo ni leh kher bawk. Chumi zàn chuan US-ah a la perform dáwn lehzêl a. Samuel Clemens chu Dickens-a show en tùr chuan Langdon chhúngkua chuan an sáwm; han zui loh phalna chi a ni tawh lo! Chumi zàn chu a ni, Samuel Clemens leh Olivia Langdon (Livy)-te, a fála an inkawm hmasak ber zàn chu!
A tìr chuan Samuel-a hian Livy thiannu—kum 14 mi an nih lai atanga inkàwm tawh, khatih laia American hmeichhe thil ti thei, Isabella Beecher Hooker-i fanu Alice Hooker hi a ngaina hle—Livy a ngainat tluk zetin!
NY khawpuia a chàm chhúngin, Livy te thian dùn hi vawi hnih aia tam a tlawh hman—a u Charley-a lam a hawi vak tawh lo a nih hmèl! A duh thlu ngiang a ni ang a fanu chu, Samuela hian Livy nu leh pa hnênah January 8, 1868 khán lehkha a thawn hmiah mai. An thian dùna nau anga a en dun thu a hrilh mai bâkah a hmangaih thute pawh a hrilh a ni ngei ang chu!
Thenna biah thu!
Samuel-a chuan Olivia chu atána Khuanu samsuih a ni tih a pawm nghâl hmak. Ama sawi dàn phei chuan, ‘Vawi khat inhmuhnaa hmangaihna piang ang hi a ni!’ a ti mathlàwn lo!
Mahse, a nun phung leh a khawsazia atangin an chhúnghkaw makpa hual a ni thei dáwn lo tih a inhre si. Livy te tlawha kár hnih cháma a zin leh tumin, Livy pa hnênah a fanu chu nupui atán a díl ta riap mai!
Chhànna duhawm a beisei lo; mahse, a tih theih awmchhun chu “nupui atána dìl” kha a ni miau mai a. Livy pa, kohhran mi tak Jervis Langdon-a hnên atang chuan hnâwlna àn ká “kha zet” a dawn nghe nghe kha! Chutah Livy ká atang ngei ngei paw’n, chiang zetin “No!” tih chhànna a dawng ve bawk!
Mahse, Samuel-a chu a tumah a chiang tlat! Olivia leh a pate hnâwlna àn-ká chuan a ti beidawng duh hauh lo! Love letter thlum tak tak vawi 184 lai thawnin ràl atangin a rîm zui tlauh tlauh mai!
An lehkha inthawnah chuan lehkhabu leh ziak mi an ngainat záwng chanchinte mai bâkah, nupa hlim tak ni tùra an ngaih dànte an sawi dùn thìn. Dickens-a thawnthute an sawi dun mai bâkah Levy chuan Samuel-a chuan nun kawng dik a zawh theih nán sermon eng emaw zât a thawn bawk thìn. A cháng chuan an ngaih dàn a inpersan thei fú mai; mahse, ngaih dàn inang lo fo mah se, Samuel-a chuan “tum lian tak” a nei tlat—nupuia Olivia-i neih chu!
A tum ti hlawhtling tùrin a thil chìn tha lote a sim a ngai tih hriain zu in leh mei zûkte a sim hmak a. Thlarau lama than dàn kawngte pawh a zawng ve. A chhan chu, a awm dàn leh a khawsa zia a sim loh chuan Langdon chhúngkaw makpa a ni thei dáwn lo tih a inhre tlat. Chutia kawng dik zawh tuma theihtâwp a chhuah hnu chuan, tum hnih lai nupuiah Olivia-i chu a sáwm leh ngat—chhànna làwmawm a dawng chuang lo—hnâwlna biah thu bawk!
Hmangaihna beiseitu beiseina chu …
Ziaktu pakhat chuan heti hian an inneih dàn a ziak: “Khawvêl zawng zawngin a chungcháng an sawi tawh. Cleveland atanga lo kal a editorial thian pakhat nèn Livy te khua, Elmira-ah an kal dùn leh ngat. Hemi tum hi chuan chhúngkaw pa ber paw’n uluk takin an thu a lo ngaihthlâksak ve tawh. Samuel-a rilru thatna chuai thei lo te, a insiam that tawhziate a hre thiam tawh. Livy nutâ Charley-a paw’n a farnu chu a thianpa nupui atana a dìlpui ve ta hial. Chu aia pawimawh zâwk chu—chu hmeichhe naupang thinlung a hneh tawhna zâwk chu a ni! A hnuah chhúngkaw inkhâwm an buatsaih a; mo tùr chu mawi takin a rawn pên chhuak ta a ni!” tiin.
Samuel Clemens leh Olivia Langdon te chu November 1868-ah inhualin a kum leh February-ah official-a paun a ni a. Kum khat hnu chiah, 1870 February 2-ah, Langdon-a te in pui (parlor)-ah an an innei ta a. An thian leh chhúngkhat laina hnai mi 100 vêlin an inneih inkhâwm hi an telpui a ni.
Tlipna
Samuel Clements, a.k.a Mark Twain-a hmangaihna hi a ropui ngawt mai. An inneih hnua Samuel-a’n a hnaa Olivia-i tanpuina a dawn nasatzia te, tanpuitu hnai reng a nihzia te leh, harsatna leh retheihna nemén lo kára fate nu nih a tlinziate hi, remcháng a awm chuan sawi chhunzawm kan tum leh dáwn nia.
A tlip nán tak tak—thupui dang kan theh leh hmain—Mark Twain hian nupui neih hi a inchhîr lo ngang a ni ang; hetin a sawi a—“Nupa nun hlimawmzia hi chu lo hre lâwk ni ila chuan, kum 30 kalta khân—ha ui ngho zuah satliah lo khán nupui hi lo neih daih tawh tùr ka nia!”