- Dr. Lalmalsawma Nghaka Kulikawn

(Mahni hmasialna politics chirh atanga tal chhuak a, mahni aia ram dah hmasa zawk, ram hmangaihna tak tak nen a politics hi Pathian chakna ring chungin kan thei a, kan tlin. Mi tha lo te avangin mi zawng zawng an tha lo vek lo, rilru dik leh nghet pu tanrual thiam a tul takzet tawh.) 

“....Tirhkoh Paula khan lehkha min rawn thawn ve ta se, "Chutichuan Mizoram a ringtute u, khawvel ram zau takah hian hnam leh chi tam tak, mahni puala ram nei ve thei lo an tam em em laia, Pathian khawngaihna avang liau liauva chenna tur ram, in hnam puala in nei hi a petu che u Pathian chungah chuan lawm ula. Chu in ram ngei chu a petu che u Pathian duh dana dik tak, tha leh thianghlima buatsaihin, in thlaraumina hmang ngeiin tang sauh sauh ang che u. Chu chu in rawngbawlna awm reng a ni" a tih ngei ka ring tlat a ni..." 

Khi khi ni 29.8.2022 (Pathianni) Kulikawn Pastor Bial huap Political Awareness Campaign-ah ka mi ngaihhlut em em Mizoram Synod hruai-tu zinga mi Executive Secretary-Rev V. L. Luaia Hranleh thusawi a ni.

Rev. V.L. Luaia thusawi hian Mizo thuziak zinga ngaihnawm ka tih em em 'Thlirtu' ziaktu Kaphleia (L) min hriatchhuah tir.  Kum naupangte niin a boral a, a boral chhan te ka ngaihtuah hian ka rilru a nat pui a, tunlai ang han ni se enkawl dam a ni ngei ang a, Mizoram tana rilru dik a put zar zovin Mizoram hian hma hi kan sawn nasa ngawtin ka ring. 

Kaphleia rilru puthmang hi zirlaibuah a pawl hniam ber atanga a sang ber thlenga inzirtir tul, sunday school-ah pawh zir tlak niin ka hria. Tunah chuan Kaphleia kutchhuak leh sulhnu humhalha chawi nungtu Kaphleia Memorial Memorial Trust te mithiam te leh mi thahnemngai ten an din a. Thla thar October 2022 velah chuan MPS Pu Vanlalrochana te (F. Vanlalrochana) thianho Kaphleia Memorial Trust hian 'KAPHLEIA KUTCHHUAK KIMCHANG' tih hi kan chhiar hman tawh em ang chu maw, a nghahhlelhawm ngawt mai. Hetiang nachang hria kan nei hi kan vanneiin a lawm awm tak meuh. 

Kaphleia'n khuarel thil hrang hrang a chikzia te ka ngaihtuah a, amah kha mi bik a ni a, amah kha ‘Nature’s worshipper’ kan tih ang chi a ni. Ram leh hnam hmasawnna kawnga rual el leh vei em em a ni bawk. Ei leh bar zawnna lam, mihring khawsak dan leh nunphunga hmasawn kan mamawhzia leh hmasawnna tur kawng nia a hriatte thlenga midangte kawhhmuh peih mi a ni a, Nationalist leh Social reformer a ni a, hengte hi amah ka ui zualna a ni. 

Charles Darwin-a ‘survival of the fittest’ khawvel, a thei leh tlak chauh din-chhuahna, mahnia pumbilha neih vek tumna khawvelah hian Kaphleia anga midang khaichhuah duhna thinlung pu kan mamawhna hi a zualin ka hria. Amah kha kan zingah awm tawh lo mahse amah ang pakhat tal neih hi a chakawm. Khawpuia hmasawnna nasa tak a thlen laia thingtlang mite dinhmun la hniam zia leh kaihhruai an ngaih zia te, rim taka an thawk chunga an hlawk loh zia leh an harsatna sut kian a tul zia te, zirtir an ngaih zia te kha a thlir thiam em em a, a lainat a ni, ‘Heng retheihna leh manganna te hi hriatna in a tireh thei a ni’ tiin hriatna leh thiamna nei thei turin a duhsak a, a fuih bawk.

“An pawimawh zia hi a nasa a ni. Khawpui chawmtu an ni a, an tel lo chuan khawpui mite hi riltama thi zo mai tur an ni; dik takin khawvel chawmtu an ni..” a tih te hi Hripui (Covid-19) vanglai khan kan hre theuh awm e. Thawkrim em em chunga an rethei leh an tlachham em em si hi ‘hriat loh’ vang a ni tih a hrechiang. 'Kum tin ui hum khat ei chauh zel an thar chhuak a. Thar teuh pawh nise dah that ngaihna an hre si lo” a tihte hi tunlaiah pawh a la dik. Thar chhuak teuh mah se, a hralhna lamah harsatna an nei reng a, an mangan hralh fo a, khawpuia mite leh a ti thei tute emaw in an hlawk tur ang pawha hlawk pha lovin an laksak mai mai fo. Kaphleia'n, Thingtlang mite zinga thimna tikiang tur khan a ngaihna an hre thlawt si lo, a tih hi a ti thei leh titu tur ten dik leh fel taka an tih thuai thuai a hun tawh a ni. 

Kaphleia kutchhuak te hi a ‘autobiographical’ hle. 'Thlirtu' phei hi chu chhiar ngun loh theih loh a ni a, a ngaihnawmin a hluin ka hria. Ram leh hnam dinchhuahna tura tanrual pawimawhzia a hrechiang em em a. Thahnemngai takin, ‘tun chinah pawh kan tihdan hi kan tih danglam loh a, inthurual kan tum loh chuan vaiho sahmim ti puar chauh kan ni reng mi dawn a ni’ a tih te hi kan nitin nun, kan tihphung en hian a dik takzet.

Pu RK Lianzuala'n (muangin chawl se), 'Mizoramah chuan mi tha ngawi reng kan tam em a, sawisel loh hi felna emaw kan ti a, sual vulh liantu zingah kan tel ve tihna a ni zawk si, a tih te hi a dik em em. Pu Lalsawta'n a lehkhabu ziak 'That loh theih lohna Bawm, tih a ziah, phek 52-na ah khan Mi sual tlem te tangrual leh 'Mi tha ngawi tlat' a tih leh a thusawiah misual tlemte tangrualin mi tha tam tak an thununna ramah kan siam tur a ni lo, a tih te hi a taka kan tihmakmawh a ni. Kaphleia bawkin, 'Khawvel hi englai pawhin siam that a ngai reng a, that lutuk tih reng reng a nei lovang..' a ti. He siam thatna hi he rama piang kan nih angin kan mawhphurhna, kan kuta awm a ni. 

Kaphleia thlana thu in ziak hian ama thuziak chhiar lo tan pawh Kaphleia kha eng ang mi nge tih a tichiang hle in ka hria, chutah chuan, 

Kan fapa neih chhun, kan thlamuanna ber thin: Kaphleia Chhakchhuak, 1910 Jan, ni 10-ah a lo piang a. Kum 1937 ah College-ah I.A. zir zovin a lo chhuak a. Kum 4 chhung natna hrehawm tak tuarin kum 1940 Nov. ni 13 zan dar 10-ah he hmunah hian a muhil ta.
A pa : Chalchhingvunga
A nu : Chuaizovi        
tiin.  

A thuziak (Essay) ngaihnawm ka tih em em 'Thlirtu' hi TB natna vanga midang bulah pawh awm thei lo a, ‘Inte Thawveng’ ah khawhar taka a awm chhoh lai vel April ni 11, 1939-ah a ziak a, September ni 24, 1939-ah a zo a, November ni 10, 1939-ah a final. “In satuin in ropui tak a rel a, zan khat thlipui a lo thawk a, a tihchhiat-sak vek a, engmah lovah a chang zo ta angin, ka rilru ka suangtuahna leh ka ruat zawng zawng te chu tichhiatin a awm zo ta.." a tih lai tak hian hnuk a ti ulh fo. 

Mizoram pawh ti ve mai lo a ‘Ka Ram’ tih ngattu a ni a. A tih theih ang leh tih atana tha nia a hriat pawh ti thei lo a natna avanga khung hran a ni chu hrehawm a ti em em a, Ram tana fa hrin man hla lo berah inngaiin, 'Mi tin pumpelh theih loh thihna chu ka hlau lo va; thlan thim pawh ka hlau hek lo. Mahse, khawvela thil tih tur pawi-mawh a tam teh lul nen, pakhat mah ti lova ka liam tur hian min tilungngai ber a ni” a tih te, 'Chhungte tirethei chauh ka va ni em! Ka ei kawnkaw zet a, chhawm dawl leh tum si lovin...”  tia a chhungte laka a inthlahrun zia a sawi te hian a rilru dik zia a tichiang em em.

Tunlai keini Thalaite hian Kaphleia rilru ang kan put phak loh zia ka ngaihtuah a. Chhungten thahnemngai takin zirna tha tha-ah in seng-so takin phai lamah te kan zir a, tam tak chu kan hlawhchham a, chhawr tlak loh takin kan chhuak a. A then phei chu inthlahrun a hnehin chhungte lungngaihna siam zui ta hi engzat tak awm ang maw! 

Thahnemngai takin, 'Kan tlangval lehkhathiam rual te hi kan enthlak ber leh kan rinpui ber te an ni. Chutiang miin thil tha an hriat ang leh an theih ang tih an tum leh si loh chuan engtinnge kan hnam a than ang?' a tih te hi a dik tluanchhuak vek. January 20, 1961-a J.F. Kennedy-a'n a Inaugural Address-a a sawi, ‘I ramin eng nge thil tha a tih sak theih che inzawt lovin, i ram tan eng nge i tih ve theih inzawt zawk rawh (My fellow Americans, ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country)' a tih hi a dik a ni ringawt lo. Hmasawnna kan duh, mahse hmasawnna tura chet chhuah hi kan mawhphurhna a ni. Hei hi Kaphleia khan a hmuchiang, 'Khawvel hi englai pawhin siam that a ngai reng a, that lutuk tih reng a nei lovang. Mi fingte thu leh mi tha leh taima thiltih hian a vawng tha hram hram a ni a ni...' tiin. 

Kaphleia kha mithiam a ni a. Solfa thlenga thiam em em a ni. Mizoramah zirna-in ngaihpawi-mawh a hlawh tawk lo a, a bikin thing-tlang mite zirna tihhmasawn a pawimawh a ti zual. Nu leh pa te pawhin an fate zirna ngai pawimawh se a duh em em a, 'An fate lehkha-bu leina’n pawisa a awm lo an ti a, an vawk neih chhun an talha, tlang an hrai si,' tiin. 

Tunlaiah pawh hian fate nun chher leh siam puitlin aia nu leh paten thildang nuam an tih zawng buaipui kan chin avangin chhungkaw tam tak an him lovin an hlim lo. Chhungkaw nun aia khaw-tlang leh Kohhrana nihna kan thlahlel lutuk hi kan tuar niin a lang. Pawl tam tak an buai a, pawl a keh a, pawl thar a pian chhan leh pawl tam tak chak zawk tura inchhunfin harsatna pawh lal lo zawk nih hlauh vang, nihna thlakhlelh vang zel a ni. 

Thingtlang mite leh khawpuiah dinhmun hnufum em ema la awm te, an chin dawk lak tawh bansan harsat em em, hmasawn zawnga ke pen aia hnung tawlh zawnga kal nia lang te hi Kaphleia'n, 'Sawi sawi lova thil tih nena entir an tul a ni’ a tih angin ram tana thil tha kan hriat hi sawi chauh ni lovin a tiha tih, a dik a dik chilh a tul a, thil tha ti tura kan in cho chhuah a ngai tawh. 

November 19, 1863-a Saltang te Zalenna dar vawtu Abraham Lincoln-a’n Gettysburg-a a sawi, Democracy chu mipuite ta, mipuite siam leh mipuite tana ding’ (democracy is government of the people, by the people, for the people, shall not perish from the earth) a tih angin tute mahin sorkar sum leh pai, bungrua leh hmanrua te mahni inchhek arbawm nan an hmang thiang lo.  

Kaphleia'n, ‘Keimah leh keimah ka rilru a, khawvel hi eng nge ka hnutchhiah ang? Ka ram hi eng nge ka hnut-chhiah ang?’ tih zawhna hi inzawt ila. Ram roreltu leh hruaitu, mipui te hian kan ram hi eng nge kan hnutchhiah ve ang le? Ram tana thil tha leh rotling hnutchhiah si lo, thu-fing sawi si lo, mahni chauh kan in ngaihtuah a nih chuan kan boral ni-ah miin kut an beng ang tih a hlauhawm e. 

Amah Kaphleia'n, "Kan dam rei leh rei loh te hi kum te, thla te hian a hril lo ve, kan thu leh kan thil tihin a hril ber zawk a ni” a tih hi i vawng tlat ang u.