titi ZALEN : Inkhualtelem bansan a hun

-Joseph L. Ralte
Mizote hi kan rilru a sang a, a advance bawk si. A bul thuta ngelnghet si lovin a lerah kan thuai a. Hmasawnna zikbulin kan kal mup mup tih kan hmu tlangpui a, a tihngaihna tak kan hre lova. Sorkar kal mek leh kal tawhah te khan engemaw beisei kan nei a. Sorkar thar alo piang zel a, kan duh leh beisei chu kan hmu thei bawk si lo.
India-in independent a hmuhtirh khan constitution duangtute chuan tum fel tak neiin ruahmanna an siam a. Central leh state sorkarin thuneihna hran ve ve a nei ang a. Eizawnna (trade), Insumdawn tawnna (commerce), buhbal thar chhuah (agriculture), tualchhung inrelbawlna (local government) te hi state-list an ni a. Heng te hi state sorkar thuneihna leh mawhphurhna liau liau a nih avangin heng subject-ah te hian kan lo hlawhchham a nih chuan Central sorkar kan dem thei lovang. A lehlamah ram venhimna (defence), ramdang nena indawr tawnna (foreign affairs), inkalpawhna leh inbiakpawhna (communication), atomic energy, pawisa sumpai (finance leh banking) angah te hi chuan hlawhchhamna alo awm a nih chuan central thuneihna anih avangin Central sorkar kan dem thei ang. India rama awm ni mah ila, kan state theuh changkan leh changkan loh chu a state bil hotute mawhphurhna a ni tihna a nih chu.
The making of China and India:
India leh China te hi chu ram zau lutuk, mihring tam si, rorelna kalphung la insawhnghet si lo, khawvel intlansiaknaa mual eng hmu phak turah an hmu ngai lo. Nehrua’n Soviet Union-ho kalphung a zawm lai leh Mao Zedonga’n communism kalphung a kalpui tlut tlut lai chuan khawvela ram rethei ber ve ve an ni. Hmanah chuan sorkar a harh lova, hnathawktu inzawmkhawm pawl (trade union) te thu ang angin sorkar an kal a. Investment hlawm lian apiang Public Sector Undertaking (PSU) leh State Owned Enterprises (SOE) angin an kaltir a. Chu’ng ram economy titha tura ngaih PSU leh SOE te chu a hlawhchham zel si.
China siamthatu (reformer) Deng Xioping leh India siamthatu Manmohan Singh-te hi ram economy siam that bul an tan ve ve lai chuan dotu ngah, sawisel hlawh, beihrawn hlawh an ni a. Huaisen takin kum tam tak ramin kalphunga alo neih tawhte chu an thlak hlawk hlawk a. Hma lam pana kal chhet chhet chu an tuaivir mawp a, a lêtling zawngin, a “u-turn” zawngin an han kal ta mauh mai a nih kha. Mahse, ram pahnih India leh China dinchhuah bultanna a lo ni daih.
1978-ah Deng Xiopng-a’n China ram thuneihna pumhlum a chang a. Deng-a chuan Singapore ram than chak dan kalphung a hmuh thin ang chiah a tih ve a duh a. Singapore finance minister hlui Dr. Goh Keng Swee chu a adviser-ah a dah nghal a. Mao Zedong-a hnuaia communist hruaitu rual, communist party ruhkawl ni ve satliah ringawtho, ngaihdan mumal pawh nei chuang lemlo ho chu a sang telin thuneihna atangin a chawlhtir a. Thangthar zawk, ngaihdan fumfe tak neiho chu party hruaitu atan a lalut zawt zawt a. Ramdang atanga sumdawnna tiduhte tan Foreign Direct Investment (FDI) kawngka chu awlsam em emin a hawng zau a. Deng Xioping-a thusawi thin lar ber chu, “Zawhte chu eng rawng pawh nise sazu a man theih phawt chuan a tha a ni mai,” tih a ni. Dotu leh sawiseltu karah huaisen takin hma a la, vawiinah chuan heti hi an ni ta a ni.
India pawh Soviet Union zulzuia an kal chhung khan khawvel ram rethei ber pakhat a ni reng a. 1991 khan PV Narasimha Rao-a a rawn lal a. A ni chuan khawvel pum huap pawha economist hriathlawh, Reserve Bank of India hotu hlui Manmohan Singh chu finance minister-ah a ruat ta hlauh mai a. Singh chuan huaisen takin hma a la miah miah ta mai. Ram pawn investment koh luh theih nan pawisa hlutna a tihniam a. Sorkar company tan chauha industry lian din theih thinte chu mimal tupawhin an din theihna tur kawngka a hawng ta a. Sorkar sum tam tak luanralna PSU te chu mimal kuta hlanna tur ruahmanna a siam a. Trade Union hovin kawng an zawh khum a, political party tam takin nasa takin an bei bawk a. India dinhmun chu alo tha chho ta hle a ni.
Ram sum leh pai, eibar zawnna tilumlet a, kal dan mumal nei tur chuan sorkar a harh chhuah phawt a ngai a ni. Kal dan phung pangngai lêt lêt, sorkar laipui scheme sumpai lokal lo hman ral dan tur ringawt ni lo deuh kan ngaihtuah a ngai a ni. Ngelnghet leh tlo zawk, mipui nawlpui - a lian leh te deuh te huapzo ruahmanna (inclusive planning) kan siam a ngai a ni. Hydel project te, health care scheme te, kawngpui laih belh leh siamthat te, e-governance leh good governance project bakah public welfare scheme te chu a kal reng tho ang. Ngaihtuahna leh approach thar, Innovative project kan ngaihtuah a ngai a ni. Chuta tan chu sorkar a harhchhuah a va ngai em!
Delhi pawisa chauh ni lo, pawisa dang lo luh belh theih dante chu kan hotute ngaihtuah tur a ni dawn lawm ni? Khawvel hmasawnna awt ve si, mi fate changkanna hmua chilthli titla duah duah lawi si, chutiang ram thleng thei tura tihtur tul tiduh bawk silo, tawngka maia sawi a hun ta lo. Chet a hun ta. Heti mai mai kan nih chuan he Zoram thliarkar tereuhte-ah hian inkhung thap ila, lo intifing ve em em ila a ni ringawt mai. Inkhualtelem bansan a hun ta.
Kan hnam changkanna leh hmasawnna atan hian keimahni thlan lal, kan Chief Minister leh Council of Ministers leh MLA rualte hi mawhphurhna zawng zawng kengtu an ni a, dan siamtu, ruahmmanna (planning simtu), kan eizawnna, sumdawnna leh buhbal thar chhuahahte sumpaia a chan theih na tura “institution siamtu” tur an ni. Delhi-in kan changkanna atan pawisa min pe a, chu’ng sum leh paite chu awmze neiin an hmang tur a ni. Intih-lal te, chak deuh deuhva VIP car nalh lutuka tlan vak vakte, in leh lo nalh leh ropui indinsiak te, thlâm insak nawm siak leh huan inneihzau siak te hi mawhphurhna kengtute zia a ni thei ang em? India ram economy thang mek mila inherrem tum lo, Central sorkar-in enge a tih tih hriat tum lo MLA rual leh hruaitu neih vak vak hi changkanna leh hmasawnna daltu an ni zawk em? Kan ram leh hnam dinchhuahna atan hian kan ko thlak a hun a ni tih pawh ngaihtuah lo hruaitu kan la nei zel dawn em tihte hi mipuiin kan chhan tur a ni e.
Nang enge I ngaih ve dan?