titi ZALEN : Zirtirtu ngawi chawi vai mistiri hnuaia inhlawhfa ka hmu

- Sangzeli Pa
Kan thenawm mai ah hian Mizo tlangval, vai hnuaia inhlawhfa ka hmu a. An hnathawk chawlh laiin kan be zawk a, Zirtirtu (teacher) a lo ni reng mai a. Zirtirtu inhlawhfa ka hmu chu a mak ka ti hle a. Kan zawt zau deuh a, an thawhpui thingtlang lama khawsa ho phei chuan Krismas bazar na tur pawh Meihawl rawhin an in tuak tih te min hrilh ta deuh deuh a. Hreh tak chungin an hlawh ka zawt a. A lo tlem em em mai hi a lo ni a. Ka ngaihtuah loh lam anih vang nge mak ka tih a zual ta deuh deuh a.
Eng emaw ti lai khan kan sawrkar thar hian zirtirtu thahnem tak a ban (terminate) ni khan ka hria a, mahse sawrkar liam ta in zirtirtu a lak, sawrkar tharin a ban (terminate) ve reng reng loh an awm thu te, chungte chu vawiina Zirtirtu cement chawk a vai hnuaia in hlawh ka hmuh te hi an lo ni tihte ka hriat phah ta zel a. Anni hian media ah pawh voice nei lovin an hna ah buai em em in an lo bung thin tihte ka hre thar a. SSA teacher tihte, CSS teacher tih te hi chu media ah hian kan lo hre thin a. Mi fel leh taima tak tak an ni ngei ang ka ti thin.
Hetih lai hian Media a hming kan hriat tam loh tak, mi 800 chuang an ban vek emaw tia kan lo ral khat hriat kha kan sawrkar thar hian a lo ban reng reng lo. Kan thenawm naute kalna school ah pawh an thawk a, an school in hma a sawn nasat zia leh zirlai an pun nasatzia ka hriat hnu in chung ho chu tute nge? tiin belh chian ka chak ta riau mai a. A zawh theih theih ka zawt a, RTI te pawh ka hmang tangkai ve chhin ta a. Kan RTI pawh a lo tha narawh e. Anni ka sawi hma in sawrkar in a ban(Terminate) takte kha tute nge tih i sawi hmasa teh ang.
MNF Ministry khan an Flagship Programme a hlawhtlinna turin zirna in indaihlohna hmunah SEDP TEACHER a la teuh mai a. A lak dan pawh DPC through lo, Unit hruaitute duh ang zawng zawng kha an la tam ber a ni mai a ngem aw a tih theih. ZPM Ministry a lo piang a. Policy hrang hlak nei an ni a, MNF Flagship Programme kha an chhunzawm kher kher kha an ba lo ve bawk a. SEDP Teacher te kha an thawhzawm tir ta lova. Hetah hian Sawrkar thar demna tur a awm hauh lo.
Kan thupuiah i lut dawn teh ang. Sawrkar thar lo piang pawhin a khawih chet ve miah loh MNF Ministry piang hlim mo thar tha za an neih laia zirtirtu an lak, Media a in lar ngai lem lo thahnem tak, Zoram zirna (elementary Education) chawi kang dawrhtu an awm a. Anni hi a ni ka sawi chak chu. Heng ho hi MR TEACHER tia hriat an ni.
MR TEACHER LAK DAN KHA : Mizoram zirna, Elementary Stage ah khan zirtirtu post ruak hi sangkhat dawn a awm a. Khawtlangin an rawih te, MLA in an hlawh atanga zirtirtu an rawih sak thute hmun tam takah sawi tur a awm. Indian National Congress (INC) Ministry khan NLUP an sem nasa a, post ruak a hnawhkhat hman ta lo a ang ber mai.Kum 2019 khan zirtirtu, a nghet lovin mi 800 chuang MNF Ministry khan a la a.
Eng vangin nge MPSC a lak tir loh tiin zawhna a kal nghal a. A chhanna lo lang nghal pakhat a awm. MPSC in zirtirtu 152 lak te kha, Congress sorkar khan July, 2017-ah Cabinet-in a phalna a pe a.MPSC-ah October thla bawr velah hna lak phalna, la tura hriattirna an pe a. 2018 June/July thla velah written test an buatsaih a. February 2019-ah written test result a chhuak a ni. 150 vel la turin kum 2 chhung deuh thaw an hmang a ni tih Mizoram Assembly Budget Session (2019) ah khan sawi chhuah a nih kha.
Zirtirtu 800 chuang la turin engtia rei nge hun a duh ang le?? Hei vang hian MR TEACHER tih hming a rawn piang ta ni ber in a lang. A thuhrim ah, MPSC in a lak tam tak hi an post ah rei awm duh lovin chhuan lam chi hrang hrang nen transfer an dil a. Thingtlang kil khawrah post a ruak leh mai thin. MR TEACHER an lak dan kha a khaw mi an awm chuan lak tur, an awm loh pawhin a hnaih bertu khua a mi dil an awm chuan lak tur tih kha a lo ni a. A tha phian niin a lang.
RTE Act in a phut chu zirtirtu atana lak tur chu Train chhuak bakah TET(Teacher Eligibility Test) pass te an ni tur a ni a. Kha tih hunlai (2019) khan Mizoramah TET nei tawh chin kha Primary School level-ah hian 1510, Middle School bik chauh nei 1090, a pahniha nei kawp hi 752 an ni a. An vaiin TET nei tawh 4109 an awm tia sawi theih a nih laiin, a tak takah chuan chuan TET nei hi 3352 an ni. Mahse, khang TET nei te kha zirtirtu thawk lai regular tam tak an awm a, SSA, RMSA –a thawk tam tak an awm a, sumdawng ta daihte tam tak an awm ni awm tak a ni. Kum 2019 ah khan Zirtirtu ni duh, Employment Exchange-ah TET nei hna zawng lai kha 149 chiah zuk awm a mawle.
RTE Act 2009 Section 23(2)-ka google fuh hlauh va, “The Right of Children to Free and Compulsory Education Act, 2009, where a state does not have adequate institutions offering courses or training in teacher education, or teachers possessing minimum qualifications as laid down under sub-section(1) are not available in sufficient numbers, the Central Government may, if it deems necessary, by notification, relax the minimum qualifications required for appointment as a teacher, for such period, not exceeding five years, as may be specified in that notification; Provided that a teacher who, at the commencement of this Act, does not possess minimum qualifications within a period of five years.” Mamawhna a san em em laia dan in a phut qualified candidate state in a neih zawh loh chuan kum 5 aia reilo ngaihnathiam theih a ni tihna a ni ber ang. Hei hi a ni ngei ang tiin kum 2019 Council of Minister Meeting (22 April 2019) in MR teacher a lak ho kha MTET nei lo pawh in he hna hi dil theih(five years relaxation siam in) , kum 5 chhunga MTET neilo ten nei vek tura an tihna chhan kha tiin ka ngaihtuah a.
AN SERVICE KA THLIR SAK A : Sawrkar thar in a ban ve loh,duat taka a enkawl mek Zirtirtu ngawi chawi ho hi an dinhmun (Service)ka hmuh dan sawi chhuah sak hi ka chak hle a. Hetiang hi an ni ber ang. Zirtirtu hi dinhmun sang tak sawrkar ah pawh Group B employee an ni. Chutih mek laiin Group B ni si, Muster Roll a chhawr an ni. Sawrkar a Mustur Roll dang ho chu Provisional Employee (PE) ah kaisan tir vek an ni tawh. MR TEACHER ho hi PE ah an kaisang ve thei lo. PE chu Group C leh D tana siam a ni a.
MR Regularisation Act pawhin a huam ve thei lo.He MR Regularisation Act hi Group B tan a ni ve lo.(Vide No.F.12015/1/2019-POL) . Kum 2019-ah Group B MR-a awm te Contract basis-a let (convert) vek tawh tura dan leh thuchhuah a ni tawh a (The Mizoram Gazette No.A.12034/48/2018-P & AR; GSW of Dt. 4th March, 2020).
MR Skill-II level hlawh pe in Minimum wages rin tir an ni. Minimum wages lah chu kum tin hlawh pun a awm ve si lo. Group B employee in Skill-II level hlawh a la reng pawh hi meihawl rawh nen lo chuan khawsak a harsa a nih pawhin a mawh love.
Sawrkar thar in Casual Teacher Fair takin a la a, an ni hi MR Teacher Middle School a thawk te aiin Casual teacher lak thar Middle School a thawkte hi an hlawh a sang zawk leh ta nghal a. Chuti chung chuang MR teacher te hian Media ah voice an nei lova. An aia kum 5 a junior Casual Teacher te kan hre lar leh tawh zawk.
Zirtirtu ni tur hian pass ngai a tam em em a. Zirtirtu Training pass chhuah mai a tawk tawh lova, TET pass ngei ngei a ngai a, Computer thiamna nei Certificate neih a ngai bawk. Chuvangin hetianga MR Skill 1/2 a dah mai mai lo hian an pay Structure hi ngaihtuah ran a ngai a ni. A nghet a thawk (regular) leh Contractual basis a thawk te ang hian Graduate leh Under Graduate in an pay hi siam sak an hun hle mai. Kum 5 chuang an service tling tawh a, an phu hliah hliah a ni.
Zirtirtu, harsatna avanga inhlawh ngai khawp a chan chau ka hmuh hian ka awm mai mai thei lova. LESDE hnuaia Minimum wages ringa hlawh pek reng chuan, nakin zelah zirna (Education) in a tuar leh mai awm mange tiin ka ngaihtuah a. Kan sawrkar, thil tha tih duh tak, thil tam tak pawh siamtha mek hian hmanhmawh taka an ngaihtuah a ngai a nih hi.