DOWNLOAD OUR APP

Read latest news on your phone
app-store
Hnam din chhuahna leh Ram hmasawn nan thil pathum
Lalthlamuana Ralte - Aug 04, 2019

He khawvelah hian hnam tam tak an lo ding chhuak tawh a, a tirah chuan a then chu hnam tlem te, ui hum lek te an ni. Mahse, history a dai tawh lo tur sulhnu langsar leh chanchin ropui tak tak an hnut chhiah a, vawiin thleng hian an chanchin sawi kan bang lo. Tunlai hunah pawh hian ram/hnam thenkhat lo ding chhuak a, hmasawn chak em em mai sawi tur an awm nual a. A bikin indopui pahnihna hnu lama khawvel insingsa chho chanchin hi a ngaihnawm a, ram lian leh hausa pui pui an thawh kan hleihtheih loh laiin ram tenau thenkhatte an inperh tho a, chak takin an kal pur pur mai te hi a hmuhnawm a, a ngaihnawm bawk.

Historian-hoin hun bi hrang hrang an then danah kan hun hman mek hi ‘contemporary period’ an ti a. Contemporary period (Tunlai hun ti ve mai ila) hian Indopui pahnihna, kum 1945 atanga tuna kan hun tawn mek leh nakin kum 100 lo kal tur thleng vel a awh dawn a. Tunlai hunah (Contemporary period) hian langsar em em chu ram hmasawnna (economic development/growth) hi a ni a. Chu chuan sumdawnna lama hmasawnna te, science leh technology lama hmasawnna te, ram hrang hrang inkungkaihna leh inzarzawmna (globalisation) te, IT leh media hmasawnna te a huam a.

Ram hmasawnna (economic development/growth) chungchang hi tunlai khawvela buaipui hlawh leh thupui chai hlawh ber pawl a tling a. Ram hrang hrangte inelna pui ber a ni a, sorkar te nau leh rethei zawkte pawhin an buaipui ber a ni bawk. Mizote pawh hian ram hruaitute laka kan beisei ber hi inzawt ta ila, ram hmasawnna leh hnam/sakhaw himna te hian thlan a hlawh ber maithei a ni. Chutianga kan tuipui em em ram hmasawnna a thlenna tura thil pawimawh zual bik pathum, Mizoramin a mamawh em em ni bawk si han tarlang ila, (a dang pawh a awm nual tih erawh hria ila).

Pakhatnaah chuan ram neih dan phung siamthat leh a hman tangkai dan tur ruahman hi a ni. Chu chu sap tawngin ‘Land Reform’ an ti a. Ram neih dan phung (land system)han tih hian a kawh chu mumal taka ram sem zai hi a ni ber a, ram nei lote hnena ram pek te, lo neitute hnena lo neihna tur ram pek te hi a ni. Land reform hian chutianga ram sem rual a, mi hausa enkawl sen loh ram chhuhsak a, lo neia eizawng tak takte hnena ram pek te, ram neih dan phung siamthat te a huam a. Ram hmasawnna atan mai bakah mi retheite dinhmun chawi kanna atan te, eizawnna hna thar siamna atan te, ram ngaw, nungchate leh lui tui humhalhna atan te a pawimawh leh zel bawk. Tangkai zawka ram leh leilung hmanna tur a nih ber chu.

Ram changkang, thilsiam chhuak tam leh sumdawnna lama chungnung zual (Industrialised countries) te hian an economy siamthatna atana an bul tanna langsar tak chu Land reform hi a ni thin. USA heti taka an ropuina chhan langsar tak chu kum zabi 19-na chho atangin ram neih dan phung mumal tak an siam a, ram an sem a, lo neih/thlai chinna ram zau tak tak a lo awm a, lo neih lama hmasawnna khan thil danga hmasawnna a hring chho ta zel a ni. Chutiang chu ram dangah pawh a ni zel. India ram pawh hi sapho haw hnu lawk atang khan state thenkhatten land reforms an kalpui a, a tifuh ho chuan an hlawkpui hle a, mi hausa ram zau tak tak an chhuhsak a, lo neituten ram an neih phah a. Kum rei lo te hnuah buh-bal thar chhuah a lo pung a, green revolution a lo thleng bawk a, tunlai thlengin buh-bala intodelh ram a ni zui ta a nih hi.

Mizoram hi zau lo mahse a chhunga cheng Mizote insem tham fe chu a ni. Mahse, lal ban hnua district council kan neih atangin ram neih dan phung a felfai lo chho tan a. Chu ram neih dan phung fel lo tak chu tun thleng hian siamthat tak tak tumna tak tak a la awm lo a, a duham deuh leh hausa deuhten ram an ngah em em a, thlantui far khat pawh seng loten huan leh leilet zau pui pui an nei a. Khawpui leh a chhehvelah an enkawl sen loh khawpa tam in-hmun-lo-ram an nei bawk. A tir atanga fuh lo kal zel vangin ram inneih thuah, ramri fel lo, ram inchuh a tam em em a nih hi.

Khawpuiah phei chuan dan awm sa zah lo a vantlang ram nek a duh chen chen invalh a, kawngpui hnaih thei ang bera in sa lui tlat te an awm a, a veng ang zawng pawhin veng thenkhat hi chuan vantlang ram leh kawngpui an nek ngam lutuk mah mah a, local council/tlawmngai pawlten kawng sira in an sa tawp mai thin te hi a zia lo khawp mai…sawi tur a tam awm e. Ram neih dan phung mumal tak siam a, ruahmanna siam (mihring chenna tur chin, ramngaw tur chin, thilsiamna hmunhma tur chin, etc.,) a ngai. Chutiang ti ngam sorkar chu kan mamawh. Sorkar hian policy tha pui pui siamin ram hmasawnna turin sum tam tak seng thin mahse ram hmasawnna innghahna bulpui ber ram neih dan phung siamthat phawt a nih loh chuan a hlawhtling tak tak ngai lo ang. Chuvang chuan ania tunlai hunah pawh khawvel ram hrang hrangten Land reform an kalpui mek ni.

Pahnihna chu inrelbawlna tha (Good governance) hi a ni. Ram hmasawnna leh mipui dinhmun chawikanna (economic development & social development) atan hian sorkar tha, inrelbawlna tha aia pawimawh a awm kher lo ang. Good Governance hi kan sawi lar viau thin na a, a awmzia hi fel fai taka sawi fiah har tak a ni a, hriat fiah erawh a har lo thung. Dan mit atanga thlir chuan dikna tundin hi good governance bulpui chu a ni mai a, mi dikten an dikna chanvo an chang tur a ni a, mi dik lo chu eng ang dinhmuna ding pawh nise a phu tawka hrem tur a ni ang. Humhalh leh venhim ngai an awm chuan venhim tur an ni a, hnehchhiahna laka chhanchhuah ngai an awm chuan chhanchhuah tur an ni. Rethei zawkte khaichhuah a, eizawnna tha siamsak hi sorkar tha chuan a tum ber pakhat a ni a. Khua leh tuiten hamthatna leh chanvo hrang hrang an chan tur ang ang te an chang tur a ni a, induhsak bikna leh inthliarna a awm tur a ni lo ang.

Kawng danga sawi chuan inrelbawlna tha (Good governance) chu sorkar leh mipui inkungkaihna tha tak siam hi a ni a. Ram hruaitute leh sorkar hnathawk leh politician bawr vel chauh an thawhho a, anni bawr vel chauh an inkungkaih that chuan mipui an ngaihsak lo duh viau thin. Chuvangin, Good Governance chu sorkar (ram hruaitute leh sorkar hnathawkte) leh mipui thawhhona tha leh an inkungkaihna tha hi a ni.

Hlemhletna hluar ta lutuk te, sorkar hna leh thil danga induhsakna hleihluak tak tak awm thin te, dan palzutna leh bawhchhiatna langsar tak tak hmuh tur awm te hi governance tha lo zia a ni. Hna leh thil danga insawipui leh insawisak a ngai tlat mai te hi corruption hluar vang a ni. Kawngpui tha kan neih theih loh chhan te, contractor leh supplier-te sulhnu pawr leh fel lo tam thin lutuk te hi inrelbawlna chhiat vang a ni. Kan ram hruaitu lu ber berte hi thil dik lo tam takah hian an inhnamhnawih lo a nih pawhin mawh an phur tlat si a. Governance tha nei ila chuan anni hian thubuai an awrh ngei ngei ang. Kan politician-te, a bikin MLA/minister ni tawh leh ni mekte zingah hian eizawnna leh sum lak luhna hnar sawi tur nei miah lo, hausa em em an tam hle. Governance tha tak chu nei ila, hengho hian thubuai an nei nawk anga, mipui pawhin dik lo leh fel lo taka hausate hi kan hmusit ngei ang.

Tunlai khawvelah hian sorkar inrelbawlna tha (Good governance) hnuaiah lo chuan hmasawnna tak tak a thleng thei lo tih hi mithiamte ngaihdan a ni a. Mizoramah hian state kan nih hnuah hian party lian pahnihin ro an inrel chhawk a, tuna kan dinhmun hi chief minister pahnihten min hruai thlen theih chin chu a ni. Kum 30 vel kal ta chhung khan politician hausa tawntaw an lo chhuak nual a, lo neitute erawh an dinhmun a tha lo tial tial thung. Corruption haw bera inngaite hi eiruah an inpuh kual tawn vel a, an eiruk leh eiruk loh chu mipuiin rin dan fel tak kan nei reng. Engpawhnise, sorkar inrelbawlna tha leh fel neih phawt hi mipui himna leh hlimna tur a ni a, ram hmasawnna tak tak thlenna tura pawimawh tak a ni bawk.

Pathumna chu ram hruaitu tha hi a ni. Ram hruaitu tha leh tha lo kar a hla khawp mai. History-a kan hmuh angin Mongolia rama hnam kawlhsen tak inhlawm hrang thliah thliah te chu hruaitu chak leh huaisen leh fing Ghenghis Khan-a'n a ho khawm a, an chhehvel ram hrang hrang an hneh mai a ni lo a, Europe thlengin an hneh zel a, khawvel history-ah khawmuala lalram zau ber a din hial a ni. Rom lalram te, Kumpinu lalram te aiin khawmuala an awp ram kha a zau daih zawk.

Kum zabi 20-na chawhnu lamah khan indopui a lo zawh tak hnuah ram hrang hrang an insingsa a, ram lian leh hausa tak takten tualchhung buaina an neih avangin hma an sawn chak hleithei lo a. Chutihlaiin, hruaitu nei tha ram te tak te Singapore thung chu hruaitu tha tak Lee Kuan Yew hruaina hnuaiah ram hmasawn chak tak a lo ni thei a. Tunhma chuan lawng suahmangte tawmkuk, chirhdum hmun, nawhchizuar leh sorkar phal lo zuarte tawmna hmun a ni a, hlemhletna a hluar em em a, pawikhawihna a thleng nasa bawk. Chu ram chu kum rei lote chhungin corruption awm lohna ram a ni thei a, ram changkang ber zingah a inhlang kai thei. Chutiang thilmak thlentu chu hlemhletna laka fihlim, tih tak zeta ram leh mipui tana beitu, an ram hruaitu LKY a ni.

India ram state hrang hrang zingah pawh hian chief minister nawi ve tak tak sawi tur an awm a, sum duh leh corrupt em em sawi tur an awm nawk bawk a, an hun chhunga hausa tawntaw ni hman hial pawh an awm a, ram hmasawnna lam ngaihtuah tak tak lo a mahni insawh nghehna lam chauh ngaihtuah pawh an awm. Chutihlaiin, mipui rawngbawl tak tak, hausakna leh therhlo um duh miah lo, nasa taka hnathawk pawh an awm. Chutiang mi chu ram hruaitu ropui an tling. Kan chief minister ni tawhte kawng hrang hrangin teh ve ta ila, an ropui viau ang em le?

Kan ram hruaitute hian mipui rawngbawltu an nihna hi a tak takin tihhlawhtlin tum se, taimakna leh inpekna nen tih tak zetin ram leh mipui tan thawk se. Kan hnam eichhe mektu hlemhletna (Corruption) chi hrang hrangah hian fihlim ngam se, corruption len lohna sorkar siam tum se, kan hnam himna leh kan ram chin humhalhna kawngah mawhphurtu lu ber an ni tih hi inhre chiang bawk se. Chutianga an beih tak tak chuan kan ram hian hma a sawn anga, kan hnam hi a him anga, kan ram pawh a him ang. Heng hi duhthusam sawina a ni lo a, a taka tih theih ngei, hmun dangah pawh an lo tih theih, an hlawhtlinpui em em a ni.

Latest News & Chhiar Hlawh