Nikum (2023) December ni 23-a tláng zarh a nih atanga thla li lai a liam hnuah, Lalhruaitluanga Chawngte lehkhabu, “Raltiang Rimawi” hi ka hmu ve chauh a. Uluk deuhin Hruaitea rimawi tum chu ka’n ngaithla tlai khawhnu ve a, a lo ngaihnawm nangiang mai. A thlìrna ziah tumin ka’n bei ve ngial a; ni ruk ka beih hnu paw’n ka la ziak zo thei lo!  Ka ziah sa ka chhiar hian dárthlalang hmaa dina mahni hméla tül lo hmuh tùr a tam ang mai hian ka thiam lohzia ka inhmu chiang zêl a. Heti lam zir mi pawh nih loh nèn, mi tih ang leh thlìr dàn pawh a ang lo ang, phâk phei chu ka pha lo nasa ang; mahse, ka heti ve laklawh tlat si a nih hi!

Lehkhabu nih phung 

Lalhruaitluang Chawngte lehkhabu pangana, “Raltiang Rimawi” hi a phêk hma lam (verso page, Thu hmahruai leh thu awmte) chhiar tel loin phêk 190 a ni a; Lawma Book House tih chhuah (published) a ni. Samaritan Printer chhut a ni a, a copy chhut zât ziah lan a ni lo; chéng 310/- man a ni.

“Raltiang Rimawi” hi Lalhruaitluang Chawngte-in a thu ziah tharho a dah khâwmna lehkhabu a ni ringawt lo a; a then chanchinbu lama a lo tih chhuah tawh; hun hrang hrang leh hmun hrang hranga a thil tawn, hawi lam leh thlùr lam inang lo tak tak, a rilru kaptute leh a vei záwngte phawrh chhuaka a fawm khâwmna bu a ni ber.

Thu hma (“Thuhma” a tih) pahnih a awm a; a bâk chu a thu ziah hrang hrang 27 an ni. Chûng chu hläwm rukah a then: (1) Thu tluang, (2) Sik leh sa, (3) Nun khua (Nunkhua a tih) leh nun kawng, (4) Zo ze zahawm, (5) Zoram ka ram, (6) Thlahna. Hêng then zíngah hian “Thu tluang” hian thu ziak fün hnem berin a thu ziah pakua a awm a; “Zoram ka ram” tih huangah hian thu ziah pahnih a awm thung. Mimal chanchin a ziahna thu ziak paruk a awm—a U Va’ltluanga te, Rangoon lama kan chipui Mimi te, Lalliana Mualchin te, Malsawma Colney te, Mafaa Hauhnar leh L Keivom te.

Zo tawnga “Rimawi” tumtu

Lalhruaitluang Chawngte kut chhuak ngaihnawm ka tih thinnna ber pakhat chu, Mizo tawng a hman thiamna hi a ni. Amah ka dah sànna chhan pawh a ni fo. Thu mal inlaláwn a thlang thiam a, chûng a thu mal thlante chu awmze neiin a rem a, a chaih a, chhiartute tlei takin min inkhual-te-lempui emaw tih mai tùrin a thil chaihah a tui a, a chèng a; chu chuan, mathei loin chhiartute a chènna khawvêlah min chèntír ve zêl thìn (chèn luihtír ni miah si loin).

A cháng chuan a thu remte hi hlaa sak chi emaw, solfa vai paha chhiar theih tùr ang hial emaw tea remin, a luan fuhtír thìn. Rapper-ho chham zawt zawt atána îtawm tùr khawpa thu mal inhmu rema rem pawh a thiam. Chûng chuan, he lehkhabu hi a ti chhahin a bûk a ti rit zual niin ka hria.

Entír nán: “Chhitrupna a thleng rup a, thil hrang hrang an mamawh ta rup rup a ni e,” (p. 114) a ti thiam te hi a rî a mawi a. Lehkhabu phêk tàwp bera L Keivom nèn an inkawm tuma, “…thuruk thuhruk tak tak hi min hrilh ru a, amah pawhin ‘thuruk tawpkhawk’ a tih hial a ni, chu thil chu,” (p. 190) a’n ti te hian, thurûk hriat ve min ti châk ngawih ngawih bîk tlat!

Tehkhin thu leh thu uar thiam

Amah Hruaitea hrim hrim hian, chutin thu hi a va ziak kúr dúm ve ngai lo a, tawngká-a a sawi ang thoin, a thu ziahah pawh zawi të-in a tìtî melh melh thìn, thu min fah sep sep thìn—fiah fel fai zet siin. Tawngkam a thiam hlei hlui ve lëm lohna te hian a thu leh hla hi a ti ngaihnawm a, a ti ngaihawm bawk. 

A thil sawi ti fiah tùra tehkhinna a hman rêng rêngte hi a dangdai thìn; ziaktu dangten an hman ngai mang mang loh, inrem êm êm tho siin a hmang thiam. “A thlanga in lianpui mai, King Kong-a ang maia ding nghet muah mai, roreltu emaw tih theih hial tur khawpa chungnung lur mai…” (p. 113) a tih in hi, bâwng in ang tia lek chu a nih a rinawm loh! 

A thu ziahahte hian, pum na vek khawpa han nuihpui uar uar tùr ni si lo, nuihpui loh theih si loh a zeh tel tún thin avàngte pawh hian a lehkhabu hi khup mai a harsa fo. “Chona leh Chhelna” bul a tan dàn hian min ti nui huk! Ni e, mî—tlánga láwnte hian a chhîpah tih tùr an nei tihna emaw, thil theihnghilh an nei tihna emaw a ni rëng rëng lo a; an làwn loha pum na tùr emaw an chhúngte hun rei tak an hmuh tawh lohte han tlawh tum emaw pawh an ni hleinêm maw le! 

Hruaitea them thiamzia sawi chánga hmaih atána uiawm fo chu, ti hluai si loa thu a uar thiam thìn hi a ni. An ui vulh chanchin a ziahah pawh hian, a bul tanna paragraph hnih-khat lek pawh hi chhiar ila, ui hi mihringte thian ni tùra Siamtu siam an nihzia chiang takin a sawi fiah nghâl vek thiam nia! Mi puitling chinin nipui lai, engtik hun emawa  kan lo tawn vek tawh pawh, Hruaitea hi chuan a sawi ngaihnawm thiam bîk tlat a. “…se, ta se … ila” ti deuh veka sentence ti tàwpa a thil sawi/duh thu a sàm te hi, a ngaih­nawm bîk tlat. Thil ropui leh thil dangdai a sawi a zeng a ni si lo a! Tin, tum khat Facebook-a friend request a hmuh atang ringawt pawha Van zaipáwl her liamin berampute lung a tih lèn dàn tùr hmu thiama hre thiam pha chin kha a ni miau a le!

An biak in hlui tawhzia a sawina te hian lung a ti léng a, a ngaihnawm a, a taka hmu ve lo tán pawh a ngaihawm veng veng ve thei nia! “Ringtu hmasate biak in ni awma mawi,” (p. 26) tia a sawi an biak in chu, “Hmanhmawh taka kalte tan chuan kudam emaw han tih mai tur te pawh a ni a, en chik vak lo tan chuan a rawng khawk tawh nge rawng an hnawih lo hrim hrim tih pawh hriat hran a har ang,” (p. 27) a ti a. Chu hmun tláwm tak chu, “… tlema thli na deuh chuan chhem se a tlu har lo ang tih tur khawp a ni tawh,” (p. 27) te a ti!

Tùn hmaa khaw kár inhlatzia a sawi dàn te hi han sawi chhuak ta zêl ila: “… chung lai chuan Chamring te meuh pawh hi a hming hi vawiina phuah ni se chu Lehlanring khua an ti tawh zawk mahna!” (p. 108) a’n ti te hi a them thiam thlâk hi ka tia …

Mizo Zirlai Pawlin ramrî-a Chawlhbûk sak an tum tuma Assam nèna kan inep ut laia silai keng lo Mizo zirlai huaisenzia a sawinaa: “A lehlamin uniform an hak thup laiin keini lam chu an uniform a inang lo thap!” (p. 12) a’n ti te hi … “uniform” hman  dàn dik a ni miah lo; mahse, thu uar a tumnaah kan ngai tlat! A them thiam a ni!

A changtupa U Va’ltluanga! 

Hruaitea lehkhabu hmasate kha thawnthu bu an ni lo nachungin, a thu ziah hrang hrangah khán, mi pakhat, a changtupa (protagonist) tih mai tùr a awmtír thiam tlat! Tùna a “Raltiang Rimawi”-ah pawh hian a changtupa, U Va’ltluanga bawk kan hmu leh a; a chanchin a ziahna pakhat phei hi chu, a thu ziah 27 zínga ka chhiar nawn zin ber leh ka chhiar kham theih loh zínga mi a ni.

A lanna pakhat, “Thlasik Titi” a tlipna—Krismas hla a sak laia U Va’ltluanga zai rinzia a sawi dàn mawlh mai hi mawi ka ti! “…theih tawpa ringa kan biak ina a’n zai hi, mi dangin beng chauh ni lo mit nen ngeia an lo hriat ve atan ka awt thin,” zu ti a—êm êm ina! Chutah, “…pa thu thiamte hmuh ve atan ka awt thin—anni chuan an ziak thiam dawn si a,” tiin a’n tui-hnih zui a! Ka sawi zui lo ang—he thu hian ka ngaihtuahna thui takin a kal zuitír vawng vawng … tih chauh lo chu!

Mizo nih leh Mizoram nuam titu

Lalhruaitluang Chawngte thu ziah­ah te hian, a rem hräm chuan Mizoram nawmzia leh Mizo nih nuam a tihzia hi zeh tel a tum tlat thìn. Mizo a nihna hi amahah hian a bet nghet bîk ngawt mai. “Zoram Kan Ram” (chhut sual palh awm hi pawi ka va ti êm!) tih huangah hian thu ziah pathum chauh awm mah se, “Sik leh Sa” tih huangah te leh huang dang danga a thu ziahahte pawh, hnam nun leh hnam thil (culture & tradition) a phúm chiat a; hnam dang leh hnam puiho thu ziah anga ziah a tum ve bau lo a, a ngai sáng hran lëm chuang lo! Thu ziah hmanga Mizo kan nihna hlutzia vawn nun leh chawi nun zêl hi, ram rawng a bàwlnaah a ngai tlat a; chu chu Mizo hnam tána “pasaltha” a nihna a ni.

Tlipna

E … khai, a thui dáwn ta! Sawi tùr a va la tam si êm! Sawi tawh angin he “Raltiang Rimawi” lehkhabu, phêk 190 hi a chhah tha hle mai—tlar khat lek pawh hian tlar tam tak a sawi kêp miau a. A rî a mawi a, a rî ai mahin a thangkhâwk a ri ring lehnghâl! A màwizia hre tùra ngaihthlâk a ngai a, ngaithla tùr chuan chhiar a ngai a, chhiar tùr chuan a lehkhabu neih ve kher a ngai. Thiante tä hawha chhiar chi a ni ngawt lo a, “mi tak tak” ni tùra zirlai bu tling a nih avàngin chhiar chhiar a ngai. Chhuara kawl that tlâk a nih rualin, dah reng chi a ni lo! Phawrh reng a, keu reng a, chhiar reng tlâk a tling—he lehkhabu hi chu!