Mizorama computer leh xerox (photocopy sawi nána kan hman hlen tâk hi!) awm hma, 90s vêla Zion Street chhoa cyclostyle-a chanchinbu leh lehkhabu her thìnte dàwr lun theihzia kha.  Inrinnia véng chhúng kohhran leh YMA chanchinbu hertír tùr chuan hma taka stencil kenga thlen a ngai thìn. Duplicating paper chilh khâwm, “Sudden” cowboy bu sei út te leh “Sudden Muanga” comics te pawh ni se, hralh a kal thinzia te kha—“eng lo bu” thlengin! Lehkhabu akho tán pawh khán, lehkhabu leh chanchinbu zawrh kha ei zawnna tha tak, chhúngkaw chàwmna tling a ni hial thìn. Mahse, vawiinah chuan typewriter leh cyclostyle thäwm a reh thuap a; hralh kal êm êm thìn Crossword bu thlengin an tìl tiak zo a; kár loah kár tin chhuak chanchinbute meuh paw’n chawlh zai min rélsan ta!

Hmäna printing press-a kháwl ha rema hna thawktu tam thinzia te kha ti raw'? Computer kan hmél hriat ruala offset kháwl ropui leh man to tak tak buntute meuh paw’n ngawih an chuh chhoh mék laia, lehkhabu tih chhuah lo tum ve phêt mai hi, eng nge maw a sawngsawhlawtna awm tawh anga, eng nge maw a tùl chiamna awm le, tiin ka inzâwt ta fo mai! Chûng hunah chuan, hei hi ka inzâwt lêt thìn: “Lehkhabu hi awm loin, ziak mite hi reh thuap ta se, eng ang khawvêl nge kan hmachhawn tâk anga, kan tu leh fate hi eng ang mihringah nge kan chhuah ang le?” tih hi. Lehkhabu tel loin mihring a puitlin theih mawlh si loh a!

Hralh har—lehkhabu

Vishal dàwr lian saw ka dàwr fo a, thawmhnaw pawh ka lei fo. “Man” hi ka ti a.  Vishal-a ka luh zin ang sáwn lehkhabu dàwrah erawh ka lût zing lo ngang mai a, a rûk tak chuan ka inthiam lo thìn viau a ni! Chuai thei leh chul thei thawmhnaw mana chéng säng chuang theh chhuah ui lo khân, chul thei lo, tû leh fate ka rochun theih lehkhabu lei nána chéng säng chuang sum sèn chu ka hreh tlat ziah! Hei hi kei, lehkhabu ziak ve thìn (han inti ve khanglang ta mai ila!) rilru put hmang a nih chuan, ziak ve lëm lo rilruah phei chuan lehkhabu mana insèn chu a harsa lehzual khawp ang le!

Hei hi kan khawvêl, kan rilru a ni tawh a. Chuti chung chuan mi thahnemngaiten lehkha an la ziak reng a, lawm leh hriat erawh—hmän ang khán, an hlawh tawh lo hle mai. Hlâwk lawih khawpa lehkhabu hralh phei chu an váng tawh khawp ang le!

Thil zawrh rau rauah lehkhabu zawrh hi a hlâwk ber chu a ni tawh lo chiang a ni—zirlai bu emaw kohhran lam thil emaw an zuar tel a nih ngawt loh phei chuan. Aizáwl khawpuiah pawh han en la, lehkhabu hlang zawrhna, mimal enkawl dàwr a awm tawh lo! Dàwrpui pheia lehkhabu dàwr awm ve pheuh pheuhte pawh sâwn, zirlai bu deuh hlïr asin an zawrh tawh ni! Khawi véng kohhran thalai páwl emaw, YMA emaw pawh hian, sum tuak nán lehkhabu hi an zuar tha duh tawh mang hauh lo nia!

Ziaktute lu a hai!

Mizo lehkhabu ziaktu tam berte innghahna chu lehkhabu zuartu lian, kohhran bookroom (Synod, Baptist, UPC) leh sorkar—ti mai ila, Art & Culture department enkawl, Mizoram State Library te hi an ni ngei ang. Anni hian lehkhabu ziaktute hnên atangin a sample copy an dawng hmasa a, zawrh tùr an thlang leh thìn. Mizoram State Library hian, khua leh véng hrang hranga library-a sem chhuah tùr lehkhabu, a hlàwmin an lâksak thìn a, a hlàwmin pawisa an pe leh thìn. Ziaktu a vànneih phei chuan, copy 500 lai an lâksak tum pawh a tawng hlauh thei a ni.

Mizoram State Library-te lehkhabu leina sum (fund) rawn tum thìntu, Raja Rammohun Roy Library Foundation (RRRLF) lam hian an lehkhabu lâkna man hi an rawn duang lâwk a. Mizoram State Library lam zâwk hian Mizo ziak mite hma ngaiin RRRLF lam duan ang ni loin, a vaiin 20%-a tláwmin an hrút rual thìn a. Mahse, kumin hian RRRLF lam hi an rawn khauh ta a; an duan sa ang thlapin lehkhabu hi an lâk a ngai dáwn ta a ni. Hetiang hi a nih tâkah chuan, ziaktute hi an la hlâwk chiah ang em, tih hi chhût tham fé a tling ta!

Hetih mék lai hian, a hlàwma lehkhabu zuartu lian ber, Synod bookroom-in “Pathian thu ni lo lehkhabu dang an zuar thei tawh dáwn lo” tih thäwm te a awm mék bawk a. Anni hi kohhran dang bookroom-te aia branch ngah zâwk an nih avàngin ziaktute lehkhabu put darhsaktu ber leh lehkhabu la tam thei ber an ni a. Mahse, hetiang thu léng hi thu tak tak a nih ngat chuan, ziaktute tán a lu haithlâk khawp ang le!

A zuartu aia hlâwk lo a ziaktute

Hmanni lawka mi tam takin sumdàwn nán leh ei zawn nána an hman, lehkhabu zawrh meuh pawh a hlâwk tawh loh chuan, anni aia la hlâwk lo chu an awm ngei ang. Awm tehrêng e—lehkhabu ziaktute!

Mizoram State Library sum hnár, RRRLF lamin ziak mite hnên atanga lehkhabu an leisakna (a lehkhabu man atanga chhûta an lâk tlàwmna zât/discount rate), kumin atanga hman tawh tùr chu hetiang hi a ni: 

•501 copies chinah:35%; •201–500 copies:30%; •101–200 copies: 25%; •26–100 copies: 20%; •11–23 copies: 15%; •1–10 copies: 10%.

Hetiang hi a nih tâk si-ah chuan lehkhabu ziaktute hlép tùr hi a tlém hle tih hi, mipui náwlpuiin kan hriatpui ve a tha ang. Social media avànga lehkhabu hralh harsatzia kan hria a. Lehkhabu hralh hi la kal reng ta pawh ni se, lehkhabu ziaktute hian hlép leh sum ûm vàngin lehkhabu hi an ziak lo tih hi kan hriatsak a hun tak zet tawh bawk. An tui ve laklawh si a, an kut chhuak ang angte hian chhiartu nei ve se an duh bawk si nèn, hlâwkna ûm miah loin an ti chhuak hräm hräm thìn a ni ber a. Lehkhabu an ziah atanga an hlèp chhiatzia leh an khawngaihthlâkzia hi kan chhûtpuia, an lehkhabu ziah ang ang kan hlutsak a hun ta hle a ni.

Chhût chhin ila…

Ziak miten lehkhabu an ziah atanga hlâwkna an neih chauhzia hi, entírna hmangin i’n chhût chhin teh ang.

Lehkhabu copy 1000 tih chhuah ka tum a, `300/- a hralh tùr a ni. A chhut (print)-na manah bu khatah `180 ka séng a (chhuttírna hmun azirin leh lehkhabu quality azirin a inang lo). Ka hlép chu bu khatah `120 niin a lang. Hetia en mai chuan ka va hlép hnem dáwn êm! `120×1000/c = `1,20,000! Nuai khat chuang lawih … maw!?

Heti hian ka zuar ta a: bu 500 chu lehkhabu dàwr hrang hrang leh Synod Bookroom-ah te ka dah a. A man la lâwk loa min lâksakna tûr chu 20% discount a ni (an rate siam sa angin). Bu 300 chu Mizoram State Library-in min lâksak ve hlauh. A chunga kan tàr lan ang khian, an lâkna tùr rate chu 30%. Bu 150 chu keima’n ka hralh ve; a la bäng bu 50 chu ka duhsak záwngte ka pe ve. A zo vek “hlauh” mai le!

Ka hlép tùr chu ka han chhût ta a…

Sènsò: •Chhutna man : Bu 1000 ×`180/copy = `1,80,000 + • Release function sènsò leh lehkhabu sem kualna sènsò = `5,000. • Sènsò zawng zawng = `1,85,000

Sum hmuhnate: •Bu 500 @ 20% discount (500 × `240) = `1,20,000; •bu 300 @ 30% discount: ( 300× `210 )= `63,000; •bu 150 @ MRP: (150 × `300) = `45,000. • Sum hmuh zawng zawng: `2,28,000

Hlép: `2,28,000 – `1,85,000 = `43,000

Nang ni la, lo hralh zo vek thei ta pawh ni la, i hun, i tha leh i rilru séngin, kum eng emaw zah hnua chéng sîng li sàng thum (`43,000) hlép tùrin, lehkhabu phêk 230 chuanga chhah i ziak peih ang em? 

“Ram leh hnam tán” ziak zâwk ila…

Lehkhabu ziah hlâwk lohzia chu khitiang khi a ni. Mahse, mihring hian lehkhabu a mamawh si! Keia ngaih dàn mäwl takah chuan, mihring hi lehkhabu tel loin nungin khawsa thei tho mah ila, engti kawng mahin puitlingah a chhuah theih loh! He thu hi—keia dam chhúng ngei pawh hian—thu dik a ni reng ang! Ka tû leh fate hun tùr erawh ka sawisak thei lo. Chuvàngin, vawiina lehkhabu la ziak hräm hrämte hian, mahni hlâwkna leh sum leh pai ûm loin, kan ram leh hnam tán, kan khatláng tán tiin lehkha min la ziahsak a ni tih i hriatpui mawlh ang u.

Ziaktu chawr note leh lehkhabu tih chhuah la tumte paw’n, kan thil sawi tâk—lehkhabu ziah hlâwk lohna lam ringawt hi ngaihtuah lo ila, hnual phah nán i hmang lo hräm ang u. Dam lai lung kan phun ve theihna a ni tih hre rengin, keini ve takngial pawh hi, hnam rohlu, hnam pasaltha kan nih ve theihna a ni tih hre reng ila. “Mahni hlâwkna tùr ûm loin, ram leh hnam tán, kan tu leh fate tán” tiin, he hna tha hi i thawk chhunzawm zêl zâwk ang u.