‘Keini chuan Pathian hi kan ring mai a;
U Sâpa chu Pathianah a innghat!’

A solfa vai chu hmuhnawm a tling a; thlìr ninawm har chî ang hi a ni. A zaipáwl hruai, The Leprosy Mission zaipáwl zai chu “a mawi” tia sawi ’ngawt chu thil uiawm a ni ang; “a ropui” tih sawi belh kher a ngai thìn. Amah chu zaipáwl kai hruai tùra Pathian hriak thih, Pathian bél ruat tih loh rual a ni lo. Chuti ni suh se la, kum 21 chhúng nung rengin he zaipáwl, The Leprosy Mission Choir hi a kai hruai hauh lo ang a; an kohhran zaipáwl leh an véng, Ramhlun South YMA zaipáwl pawh kum 20 chhúng ve ve a kai hruai miah lo ang!

“Chu mite term chu an thiam bîk,” tia sawi theih awm hauh loa nung tak, pui tak leh tluang mar páta zaipáwl kai hruai reng thei a ni. Ni e, an kohhran khuangpu hlun leh làmtual màwi rengtu ni bawk, Ramhlun South tlangvál Manase H Sâphmingthanga thlen chin hi a sáng a, a thui bawk. Zaipáwla inhmang thìnte ngaih sàn rawn Sâphming­thanga hming hi a thang a; a tuipui ve lëm lote paw’n, a solfa vai tal hi chu hmuhnawm thlìrin an thlír dauh dauh tho thìn. Chù mí chanchin ngaihnawm chu kan sawi dáwn e.

A vaitu chu Manase-a

Mizoram mai ni lo, khawvêl huap pawha solfa vai hmuhnawm leh zaipáwl kai hruaitu tha i hmuh duha i hriat duh chuan kawh hmuh tùr che ka hria—a part tin sak tùr bîk kâwk sual ngai lo, Sâp pa solfai vai ai pawha a solfai vai hmuhnawm zâwk Sâpa saw!

A zaipáwl kaih hruai zai ropuizia leh a hruaitu solfa vai thiamzia hi, keini ang tawngkam thiam loh luat vànga lei cháwi fo lo chauh han sawi fiah chî rual a ni lul lo e! Amah kan mi ropui, Fam RK Lianzuala bawk khân a sawi thiam a; Sâpa solfa vai a sawi dàn hi i ngaithla zâwk teh ang:

‘Zaipáwl a hruai a ni satliah lo va, awmze neiin a lám a, a cháng phei chuan a vai hlei thei lo hial. Kung Fu Master che vêl te hi a ang deuh a, Soprano-ho kha a va hnek mai ang tihte ka lo hlau. A saisír záwng deuhte hian a khawsa sawk sawk mai a, a zuang, a tum thùl. “Haleluiah Chorus” leh “Amen” hla tàwpa a awm dàn phei chu hmuhnawm tak a ni. A cháng chuan a kùn a, a khûp a dawm a, a thingthi deuh a, a thlarau hi leiah a awm loh hmêl ngawih ngawih mai. He tlangvál hi a ropui a ni,’ tiin a fak thlâwt a ni. (Tûkchhuah Nuam Le – III, p. 11)

Solfa vai hi chutia a hrang a hraia a zir viau loh thu Manase Sâpa hian a sawi a; zaipáwl hruai thiam takten amah an tih phùr thin thu leh amah an tih hmasâwn thin thu a sawi bawk. ‘Chêt that tum leh chêt that loh tum hi chu zaipáwl nèna kan thawh dun dàn hian a hril a. Chumi piah lamah chuan Pathian Thlarau keimaha a lo thlen dàn a zirin ka chêt phung a danglam fo bawk. Tum dàn leh ruahman lâwk ka nei ngai meuh lo. Ka duh dàn ang taka chêt chhuah theih loh tum hi ka ngah ve mai,’ a ti.

Zaipáwl conductor dangte tána fuihna thu a neih leh neih loh zawhna chu, ‘…han fuih leh thu ràwn pe tlâkah ka inngai chiah lo a; min ráwn chawtte an awm erawh chuan ka hriat ang ang ka lo hrilh ve mai thin,’ tiin a chháng.

Pian leh mùrna

Pu E Thangvêla leh Pi Lalnunhlimi te fa panga zínga a upa ber, Manase H Saphming­thanga hi Changzáwl khua (Saitual district)-a piang leh sei lian a ni. Kum 1998-a pian tharna a chan atang khán a hnung tawlh záwngin a kal leh tawh lo a, Pathianin talent a pêk chu kohhran leh khawtláng rawngbàwl nán a hmang hläwm tawp a ni ber mai.

Amah hi solfa vaitu leh musician a nih mai piah lamah electrician leh audio recordist a ni bawk. Recording studio neiin a studio enkawl hian a buai ve thei fú. Ramhlun Vengchung Presbyterian kohhranah a lawi mék a. An kohhran Sunday School puitling zirtírtu niin Inrinni zàn thu hriltu a ni a, Music Committee-ah Asst. Secretary chanvo a chelh mék bawk. Kohhran zaipáwl leh YMA zaipáwl training pe tùra koh phar hlawh berte zínga mi a ni.

Sâpa leh The Leprosy Mission Zaipáwl

Sâpa thlen chin kan sawi hmain a zaipáwl enkawl mék pakhat zâwk, The Leprosy Mission (TLM tiin kan ziak tawh ang) zaipáwl chanchinah táng rih lawk ila. He zaipáwl zai hi a nung a, an member-te thlarau nun lah an ngaihtuahawm loh hmèl hlawm ngawih ngawih bawk. Pu RK-a tawngkam bawk han hawh leh ila (kan hawh laklawh lawk!) ‘A hmei a pain theihtâwp an chhuah tih a hmuh theih a. A sáng lai taka an han silar (slur) phei chu an khabe hi an awrh hnawk hnawk mai a. A cháng chuan a thlûk tliak nghet nghet lai ti dik tûrin an khabe a inkháwng beuh beuh bawk a. Tlar hnung mipa bass lam thahnemngai phei chuan an hrawk báwk an dawlh mai ang tih ka lo hlau hial a ni. Tenor pawhin “Haleluiah Chorus”-a “Ro a rél ang…” tih lai tak, d' s' t m' tih laia an han invawrh te kha chu an tlin mawi chiang a nia. Tenor thenkhat, a sáng lai tlin loh hlaua mawi lo fahrana au chiam ang an ni lo … Tünah chuan ‘I ruang chungah Mziorama zaipáwl i duh ber an zai ang!’ min ti ta se, ‘Phár Zaipáwl le’ ka tih mai ka ring ta!’ tiin he zaipáwl hi a fak a ni. (ibid)

The Leprosy Mission Choir hi kum 1996-a din a ni a; Manase Sâpa hi kum 2001 atangin he zaipáwlah hian member ni tanin aw thüm chhuah tlarah a ding hmasa phawt. Kum thum chhúng zaipáwl member a ni a; kum 2004-ah chuan conductor a ni thei ta hial. Chu chu kum 21 hnu, vawiin thlenga a chanvo leh rawngbàwlna tùra Pathianin a pêk, a koa tla a la ni ta ngat ngat mai a nih chu!

Kum hnih dana member inla thar thìn TLM zaipáwlte hian Thawhlehni zàn leh Ningàni zàn apiangin hla an zir thìn a. Hêng hunah hian hla an zir ngawr ngawr a ni lo a; “Hnehna puan” hun te an hmang thìn a. Tin, rilru sawi hun te hmangin Pathian fak leh chibai bûka zai hona (praise and worship) hun te an hmang bawk thìn. Mathei loin Pathian hnêna inhlàn thara tawngtai rualna hun an hmang ziah thìn. An hotupa ho hian Tawngtaina Tláng (Prayer Mountain)-ah an kal fo a; Kèlkàngah pawh a naute hruaiin vawi duai lo an kal tawh—khatia boruak ri hluai a reh hnu … a! vawiin thleng paw’n a la ni, intuai thar tùrin a naute a la zinpui reng thìn a ni. Tin, chawlhkár tin Bible cháng an invawntír thìn a, rawngbáwltu mi bîkte rawngbàwlna tàwiàwm te an uar hle. ‘Hêng hian keimah mai ni loin kan thawhhona leh kan thlarau nun thlengin a chawk harh fo thìn,’ Sâpa chuan a ti.

‘Zaipáwl enkawlna leh rawngbàwlnaah hian thlarau lam nun hi langsàr takin ka dah pawimawh a. Chutih rualin discipline atang lo chuan thlarauah a than theih hauh loh thung lawi a. A pahnih hi thawk dùn tha se la, chu chuan zai that/zai nun, solfa leh thil dang dang … hun vawn dik thlengin a keng vek mai,’ tiin Sâpa chuan a sawi.

An zaipáwl member ni thìn pakhat, kan nau sawi hi a dik ka ring: ‘U Sâpa chuan, zaipáwl member-ten vànram kan kai loh hi a hlau ber!’ a tih hi. Zai mawi leh zai that aia a ngaih pawimawh zâwk chu an thlarau nun mawlh mai hi a ni. ‘Keini chuan Pathian hi kan ring mai a; mahse, U Manase Sâpa hi chu Pathianah a innghat!’ tia amah hre chiangtu, TLM zaipáwl member ni thìn sawi te hi a va ngaihnawmin ngaihtuahna a va ti kal thui tak êm aw… 

Discipline a ngai pawimawh a, ‘Hla zirnaah tù mah kan tawng ngai lo. Amah kan hlau a ni lo a, zah loh theih lohin a zahawm thìn. Kan nél êm êm tho a; mahse, a thu awih lo thei loin, inti zahawm chawp ni si lo hian a awm thiam tlat a, a leadership quality thatzia hi fak loh theih a ni lo a, ngaih sàn loh theih a ni lo!’ tiin an member hlui dang nû ni tawh pakhatin Sâpa chanchin hi a sawi bawk. He nutling hi a daw lo ang!

Amah Manase-a chuan, ‘TLM zaipáwl hi chu Zaipáwl Committee-in fel leh tha takin min enkawl a, ka äwl zaw phian a. Chutih rual chuan, hla zir boruak kengtu erawh conductor ka nih avàngin ka mawhphurhna thui tak a awm a. Han rîk deuh thak cháng te chu … awm ve bawk thìn e,’ tiin TLM zaipáwl a enkawl dàn a sawi.

Hmingthang tùra Hmingthanga bul tanna

Mi dang ang bawkin solfa thiam sain a piang bîk lo a; solfa zirna hranpa pawh a nei hran lëm lo. Rimawi zirna sikulin a pêk thin, grade ang chî hi a nei ve hran lo tihna a nih chu! Rual ú-te kaihhruaina leh kohhranin a buatsaih solfa camp atanga inzir ve mai a ni—he tlangvál, tual chher solfa thiam, hun rei tak chhúng Mizorama zaipáwl tha berte zínga mi ni reng thei conductor, Manase Sâpa hi!

Hetianga mahnia inzir chung hian Manase-a hian TLM zaipáwl hi Lelte Award tum thum leh Rimawi Khawvel Award tum khat a dawnpui tawh a. Ramhlun South YMA zaipáwl hi kum 2008 leh kum 2017-ah ram pum huap zaipáwl intihsiaknaah làwmman pakhatna lâkpui tawhin State páwnah, kum 2019 khán Prasar Bharati (NE India)-ah Best Choir Award a lo dawnpui tawh bawk.

Pathian bél ruat a nihna leh Pathian tána a inpêk lêtna ni lo se, hetiang chen chen he rawngbàwl hna, hna ropui tak mai thawk tùr hian tling a inti bîk lo a. A heti chung chunga a rawngbàwl phalsaktu tán hian “a tha ber” pêk lêt ve hi a tum tlat thìn a ni.

‘Ka pa thinlungah daih, Pathian aw, “Lalpa tán a tha ber,” tih a lo thlen vàng a ni ber ang chu! A fate zíngah a tha ber erawh ka ni hauh lo; amaherawhchu, fa tìr ka lo nih ve vàng te pawh a ni ang chu, tün thleng hian zaipáwla ka rawngbàwlna chungchángah ka chhúngte hi an la phun nawi lo a, min thawhpui tha êm êm reng a ni,’ tiin Manase-a hian a nu leh pa leh an chhúngkua chu a fak hle.

(Kár lehah chhunzawm tûr…)