Awpbehna laka tal chhuah tum ngam khawpa hnam huaisente hi hlawhtling vek lo mahse ngaihsan an hlawh zel thin. Engkim chan huama ralthuam nena zalenna sual an awm a, tharum tel lo a mipui fuihpawrh zawng leh mipui chakna hmanga hel an awm a (Mahatma Gandhi style ang chi), dan hmanga thuneitu sang zawk (UNO) inrawlh tir zawnga bei an awm bawk (Israel, East Timor). Kan hnam pasalthate pawhin kum sawmnga kal ta khan huaisen takin zalenna an lo sual ve tawh a ni.
Awp behna laka tal chhuah duh vangin zalenna an sual thin a, a awpbettu lam chuan helna an vuah a, awp behte chuan zalenna sual an inti thung. India ram (tuna Pakistan leh Bangladesh nen) pawh hi kum zabi 19-na laihawl atangin Kumpinu lakah a hel tan a, a tirah chuan East India Company lakah an hel phawt a, a hnuah Kumpinu sorkar lakah zalenna an sual zui ta a nih kha.
Sapho haw dawn lai vel khan ‘Zofate hi mahni ke a ding tur kan ni’ tih ngaihdan a lo chhuak a; mahse, duh thlang thei loin India hnuaia rin luh kan ni ta zawk a. Hun a lo kal zel a, kum 1960 chhoah khan min awptu India (leh Assam sorkar) laka lungawi lohna a inmun nasat laiin chu thu bawk chu Pu Laldenga'n thiam takin politics hmanrua atan a hmang a, a finna leh a tawngkam thiamna hmangin zalenna chu ban phak tawk leka hnaiah a rawn chhawp zui a. Thalai rualte rilru nasa takin a chawk tho a. India zalenna sualtu langsar Bal Gangadhar Tilak-a’n, “Mahni a ro inrelna/zalenna hi ka chanvo dik tak a ni a, kan nei ngei tur a ni” (Swaraj is my birth right and I shall have it) a tih ang chiah khan zalenna hi kan hnam chanvo dik tak a ni tih chu thalai rualte leh lehkhathiamte thurolum a ni ta a. Tichuan, zalenna kawl eng tur chu a nghaha nghah chhuah ai chuan tiin ralthuam nen a sualin an sual ta hial a ni.
History-a kan hmuh angin awp beha awm hnam hrang hrang zingah an chanvo/zalenna chang tura bei ngam an awm laiin ngam lo pawh an tam hle. Chutiang zawnga thlir chuan kum 1966 chho a kan hnam pasalthaten zalenna an lo sual ngam kha he hnam tan hian inchhuanna tham a tling a, thangthar zelte pawhin sawi nuam an ti ngei ang. Ram leh hnam tana beitu pasalthate hi an hlawhtling emaw an hlawhchham emaw a nih pawhin eng hnam mahin an hmusit ngai lo. Braveheart film-a kan hmuh Scottish pasaltha William Wallace, British laka zalenna sualtu kha tlawm zawk mahse an hnam pasaltha ropui ber zingah an ngai reng a, India zalenna atana beitu Tipu sultan kha tlawmin indonaah thih phah mahse vaiho hian zalenna sualtu ropui ber pawlah an ngai a ni. Hnam pasalthate hmusittu chuan hnam a phatsan tihna a ni zawk.
March 1, 1966-a Mizo pasalthaten zalenna an sual chhan kha eng ber nge niang? Khatih laia Mizoram dinhmun te, Assam sorkarin mautam tam tuar a ngaihsak loh dan te, India sorkarin a ngaihpawimawh tawk lohzia te, mipui dinhmun hniamzia te, hmasawnna a kal muanzia te kha tunlai thangtharte hi chuan kan ngaihtuah pha kher lo ang a. Tunlaia sorkar laka kan vuivai thinna te ngaihtuah hi chuan heng kan sawi ho ringawt pawh hi hel rilru putna tham a tling awm e.
Zalenna sual pasalthate kha an lehkha zirlai te, an eizawnna te, an chhungkua leh khawtlang, an in leh lo kalsanin an pen chhuak a ni a. Lehkhathiam tak tak, sorkar hna sang tak thawk ngei tur te, kamding te, pa rawnkai chin te, khawvel politics inlumlet dan hrethiam pha eng emaw zat an tel nawk avang khan atso thil ngawt chu a ni lo tih a chiang a. Mizote hmabak ngun taka thlir chunga pen chhuak an nih avangin ‘Hnam hmangaihna’ (nationalism) hi khatih hun laia thalai rualte turtu ber chu a ni awm e. Mawl vanga ralthuam lek ngawt an ni lo a, a der a tih chi a ni hek lo, engkim kal sanin hnam hmangaih vangin zalenna kha an sual a ni mai.
Lehlamah chuan zalenna sual chungchang hi party inchirhthehna hmanruaa hmang an awm thin avang hian politics a inhnamhnawih lo tan phei chuan sawi ve pawh a inthlahrunawm rum rum thin a. A nihna takah chuan neitu chan chang tur bik an awm chuang lo a, Mizoram history a thil thleng pawimawh ber pakhat a nih avang hian politics inbeihna hmanrua atana hman hi a sim a tha khawp mai.
Zalenna sual hlim chhawn atang khan rin phak bakin India sorkar kha a rawn che na a, a chhan pawh prime minister thar lam tak Indira Gandhi vang kha a ni ber awm e. Khami hma lawk January 11, 1966 a thi ta pa nunnem tak Lal Bahadur Shastri zawk kha la ni ta se la chuan rambuai vanga Mizoram tawrhna kha nasa takin a nep ngeiin a rinawm. Mahse, vanduaithlak takin politics thila rorum taka che thin, amah dodaltute ngaithei lo zet mai Indira Gandhi kha 1966 January thla tawpah prime minister a lo ni si a, party chhungah ertu a neih bakah ram sum leh pai dinhmun a chhiat lai a ni a, harsatna chi hrang hrang hmachhawn tur insehmur tuau tuau laiin lalthutthleng a luah hlimchhawnah hmarchhak kila helna lo chhuak kha chu eng hmanraw hmang pawha hmeh mih nghal a tum ni berin a lang.
Prime minister a nih chhunga a chet dan rawva zia te chhut neuh neuh chuan rambuai hlim a Silchar lam atanga lokal sipaite rawn chet rapthlak dan te, a hnu zela mipui tawrh nasat zia te, khaw khawm te, hleihluak taka sorkar laipui rawn tirh sipaite chet dan zawng zawngte kha a bultumtu ber chu hai rual a ni lo ang. Indo thlawhnain Aizawl leh khaw hrang hranga bomb an thlak a, mipui nunau nen lama an rawn beih pawh kha Indira Gandhi chuan ‘Bomb kan thlak lo, ration kan thlak’ tiin chanchinbu mi a hrilh nghe nghe a nih kha.
Zalenna sual kum 50-na champhaah hian kan hnung lam kan thlir kir lai hian kan hnam hmabak tur te pawh hi kan ngaihtuah fo a tha awm e. Zalenna beisei te hi thil atthlakah kan ngai maithei a, Europe khawmualpuiah ringawt pawh khuan tunah hian hnam 40 chuang inlakhran duh a bei mek an awm an ti. History hi a danglam reng..thil inthlang danglam thin hian history a siam a tih theih bawk ang. Kum 10 kal ta leh tun a world political map hi a danglam nasa tawh khawp mai. Kum 5 kal ta a India ram state awm zat leh tuna awm zat pawh a inang tawh lo. Reilo te karah hian ram thar a lo piang a, sorkar tharte a lo ding thin a lo ni. Tuna Burma politics insingsa kual vel te khi kum thum kal ta khan lo sawi lawk awm se tuman an ring kher lo ang. Chuvangin, keini pawh hian, zalenna hi Pathian ruat kan chanvo dik tak a nih phawt chuan, engtikah emaw kan la chang ve ngei ang.