- V. Kungtea, Awmhar Cabin, West Saizawh

Nu pakhat hian, “A AW B hi zir miah lo pawh ni ila, ka thiam tho vang; A dawtah AW, AW dawtah B a awm dâwn tih a chiang ngawih ngawih êm!’ a ti e,” an tih chu! Tûnah chuan a ni tawh dâwn lo. G dawtah NG a awm tawh dâwn lo chu a ni a, NG awmna sawn a nih tûr chungchângah hian thu leh hla leh titi a tam khawp mai a; NG awmna sawn tha ti pâwl awm bawk mah se, tûn dinhmunah hian tûl ti lo an tam zâwk rih a ni. 

Mi pakhat phei chuan tûl hi a’n ti lo na lailêng mai mai khawp a– a thinrim ni berin ka hria. “Engtin nge sum kan lâk luh ang tih ngaihtuah vânga rilru hah lai laiin, NG sawn tih vêl lo buaipui mai mai. NG hi awm lo pawh ni se, kan chhûngkaw dinhmun a buai phah lo; kan hma lam hun a buai phah lo. Hna nei lote’n hna an neih phah lo; mi rethei an hausak phah lo. Drugs/zu ngawl veiin an nghei phah lo; thi an tlêm phah lo. Drugs/zu ngawl veite hi vei zâwk se, Mizoramin hma a sâwn zâwk ang maw le! A tih tûr hriat lohthlâk lutuk,” tiin a rawn âng bawrh bawrh mai. Mi pakhat pawh hian a tuang a’n tichhah lui tlat pek a, “Kei chu, tûna kan thiam sa ang hian ka la ti zêl dâwn tho,” a ti tlat bawk. An nuih­zatthlâk hlawm teh a nia!

Mipui thlan tlin sawrkâr din (democracy) ram kan ni a; a hniak tam lam lam chak tûr a nih laiin, NG sawn leh sawn loh chungchângah kher chuan sawn tûl ti lote ngaihdân a tlang dâwn lo a nih hmêl khawp mai. Hmânah, “Hniak tam lam nazawng hi a dik tihna a ni kher lo,” tia ka lo sawi kha, hemi chungchângah hian a lo ni dâwn ta reng mai.

Kei ngei pawh NG sawn tûl ti lo pâwlah ka awm ve a, kha chen kan lo kalpui tawh a; tûna kan hman lai ‘A AW B’ hian harsatna hrang hrang–khawvêl indopui, Mizoram buai, mautâm tâm leh thil dang tam tak a lo pal tlang tawh a; tûn ataka sawn a tûlna hi ka hre lo rêng rêng. Kan tih tâk rau rau chuan NG hawrawp hi paih daih ila... N leh G hi kan nei ve ve tho va, a hranpaa NG va neih kher hi eng nge a tûlna? “Hmazil” tih kan sipel pawhin a hranpain “HM” kan nei lêm lo va, H leh M la kawpin, “Hmazil” tiin kan ziak mai a; heti ang bawk hian “Ngai/ngeih” tih sipel a tûl chângin N leh G kha kan la kawp leh mai dâwn alâwm. Chutih mêk lai chuan CH leh AW hi chu Mizote hian kan mamawh– NG hian a thîk ngawt tûr a ni lo. Tin, Mizo tawngah J hman tûlna a awm lo bawk. Mi thenkhatin ‘J’ an hmang thîn hi chu ‘Z’ hmanna tûr a ni tlângpui.

Tûna kan hman lai, hawrawp 25 “a aw b ch d e f g ng h i j k l m n o p r s t t u v z” hi Zo-Sâp misionary Rev. Edwin Rolands (Zosâpthara), kum 1898-a lo chhuak chuan ‘NG” a rawn belh thar tih lohvah, A W B lo buatsaih hmasatu Sap Upa leh Pu Buanga-te siam pawh tidanglam lo chuan kan hmang ta ni âwm tak a ni.

Chumi hma chuan vawi eng emaw zât an lo en nawn tawh a. A vawi khatna atân kum 1893 khân Sap Upa leh Pu Buanga-te khân hawrawp (letters) 23, “å a b d e f g h i j k l m n o p r s t u v z ch” tiin, aitechhin nân min siamsak phawt a; hetah hian “aw, ng leh t” a awm lo va, ‘aw’ aiah ‘å’ an hmang. Kum 1896 khân Luka 15:11-na thu chu, “Mî tûinemå fápá pahnih a nê,” tiin an letling a ni.

Hun a lo kal deuh va, kum 1898 khân Pu Buanga chuan Grammar and Dictionary of the Lushai Language ti­chhuakin, hetah hian hawrawp 24 a lo awm ta a.

= a aw b ch d e f g h i j k l m n o p r s t t u v z (NG a la awm lo cheu!)

Pu Buanga dictionary, 1940-a chhuakah khân J paihin hawrawp 23 chauh a lo awm leh a. 

= a aw b ch d e f g h i k l m n o p r s t t u v z (Hetah pawh hian J bâkah NG a la awm lo cheu mai.)

Thu ziak pakhatah, “Zosapthara chuan NG a belh ta a, G leh J te pawh hmanna kan nei lo tih hre chungin Pu Buanga-te lo telh chu paih chuang lovin a hmang ve ta zel a. Kum 1901-a Mizo Zir Tirna bu second edition-ah chuan a hnuaia mi ang hian Zosapthara duan hawrawp 25 chu a lo chhuak ta a, hei hi tun thlenga kan hman tâk zêl chu a ni,” tih kan hmu a; a tîr lama ka lo ziah lan tâk pawh khi hemi thu ziak chang châwi a ni a, a dik leh dik loh erawh chu tu khawkhâ hriat ni tawh hek suh. Pu Buanga-te thian dûn khân Mizo alphabet hi a kim lovin an siam tihna em ni? Pu Zosapthara’n NG a belh tih hi a lo dik rêng em? A hriate’na an ziah hi kan pawm mai dâwn nge? A aia hre chiang zâwk in lo awm a nih phei chuan lo chhâng hrâm teh u.

Hetia NG sawn ai chuan G leh NG hi formal taka lam dân tûr kan ngaihtuah a ngai. G hi Mizo hnahthlâk hnam ‘Guite leh Gangte’ tih lohvah chuan han hmanna mai tûr a awm ka la hre rih lo va. English thu malah ‘G/g’-a bul tan ni si, lam rîk dân chi hnih a neih ang hi chuan Mizo chuan kan nei lo va; chuvângin, G hi ‘Gehena’ tiha ‘ge’ ang hian lam thîn ila, a dik zâwk lo’ng maw? ‘NG’ lam dân pawh hi chhim lam leh hmâr lamina an lam dân a la inang lo lehnghâl bawk nên! Kan mi thiamte hian, mi zawng zawngina kan intâwm theih tûr, a lam dân min han hrilh teh un...!

Hei hi ka’n belh leh lawk aw! Mizo alphabet-ah hawrawp pakhat ni si, phîrpui nei hawrawp pathum ngawt kan nei a; chûngte chu– AW, CH leh NG. Hei pawh hi, ziah dân thûah, rin aiin mipui kan thuhmun thei lo pek alâwm le! “Thu ziak bul tan nân hawrawppui hman ngei ngei tûr...,” tih kha a ni a; “CHuvângin...,” tia ziak duh tlat te, (ÂWmpâwng, NGûn). Kum tam tak, ‘Ch, Aw, Ng’ tia lo ziak tawh tân chuan “CHawngzawng” tia ziah chu kan hmu dik thei tawh rêng rêng lo va; chutianga ziaktute chu han hnial eng ang mah ila, a tu ve ve mah kan inhmin thei dêr lo; kan sawi tam poh leh kan hah ting a ni mai. “NG hi Mizo tawngah hawrawp pakhat a ni a, a bul tan nân a pahnih hian hawrawppui ve ve hman tûr,” tiin an tang kawh tlat a; an tanfung hi a lo dik ang thluam bawk si. Hetiang buaina hi engtia thelh tûr nge, tih hi NG sawn aia ngaihtuahna kan sên zâwk tûr chu a nih hmêl.

Mahse, kei, dai kil kâwm kâra pa tap tawm, mi thu ziak chhiar chu sawi loh, A AW B tak ngial pawh sipel chawp chung tak meuhva Z chhiar thleng ve tâwk tâwk thukhawchâng mai mai chu, tu pain nge bengkhawn teh lul ang le? Ngaihtuahna âtthlâk tak a ni. Keiin (NG) sawn tûl ti lo eng ang mah ila, an sawn dâwn tho tih, ka hming tlukin ka chiang. Kan mi thiam­te’n eng ang pawhin thu tlûkna siam se, sawn tûl ti lovah kei, ka la tang fan e. State-in emergency êm an la puang lo va, mimal thlîr dân mai mai te chu kan han au chhuahpui ve bawk ang chu! Ti khân, ka thaw ta huai mai.

* He ka thu ziah, ziak puitling thei tûra min puitu ber chu, “Zotawng Hawrawp A AW B Tobul Leh A Chheh­vêl” tih Lalhruaitluanga Ralte ziah (The Mizo, 11/02/2020) a ni e.