Hmänah chuan, kan sawi tùr—chhin­chhiahna Kraws hi “Anchhedawng Kraws” tih a ni thìn. Mi sual tawrawt ber—leiah leh vànah pawh dam tlâk loa ngaihte tih hlum nána an hman thin a ni a; mi tin tána tihbaiawm a ni thìn. Tünah erawh, “Chhandamna Kraws” tih a ni ta! 

He Kraws hian ring lo mite ram thleng thleng a thleng ta vek mai—“chhinchhiahna ropui ber” tih loh rual lohin he chhinchhiahna hian khawvêl a dâp chhuak ta! Muslim kulmûk hmunpui a ni emaw, Communist awp ram emaw pawh ni se, he chhinchhiahna Kraws hian hmun lailum a chang zêl tho a. Mihringin a mamawh, taksa damna hmun—damdawi in zawng zawngah Kraws chhinchhiahna luahlàn zo chhinchhiahna dang rëng an hmang ngai lo!

Mitthi phùmna thlànah mai ni lo, kan ran vulh thlàn chenin, he Kraws hi phun tel a ni ta zêl a nih hi. Kristian biak in awmna tawh phawtah chuan Kraws chhinchhiahna hmuh tùr a awm zêl bawk—páwl bîk sawi ve loin! Thenkhatin thi-ah Kraws lem kan awrh a; thenkhatin a hlutna leh a ropuina lam chhût hauh loin, bán leh ngháwng vêl tih ràn nán—tattoo-a lo chhuttír tâwk lah kan bo lo a!

Kraws hman hmaa inhremna

Thihna khawp hial thil sual titu, thi tùra an chung thu rèlte hrem nána Kraws an hman hma hian, mi sual tih hlum nán thil hrang hrang an lo hmang tawh thìn a; chûngte chu i’n sawi hmasa thuak thuak teh ang:

• Lunga den hlum: Hei hi Mosia dàn anga hman thin a ni. Dànin thi tùra an chung thu a rèlte hremna dàn upa bera ngaih a ni.

• Túra hrai hlum: Hmänlai Grik mite inhremna a ni. BC 399-a tih hlum, philosopher hmingthang Socrates pawh kha túra hrai hlum a nih kha.

• Lu tan: Hmänlai Aigupta, Grik mi te leh Rom mite hman thin a ni. 
Thih dàn a chiangin a rang a, ná an tuar rei lo bawk a, an hmang uar thìn hle. Rom mite chuan mi ropui leh zah kai pha chin, sawrkar kalha awm site tih hlum nán an hmang deuh bîk thìn. Hremna dang aiin “chawimawina keng tel hremna” nei deuha ngaih a ni.

Entír nán: Tirhkoh Paula kha Nero lal hun lai, AD 64 – 67 inkára Rom khawpuia tih hlum nia sawi a ni—a lu tan bun a ni. Mi sual tawrawt anga ngaih a ni lo a, Kristian zíngah pawh mi zahawm bîka chhàl a nih avànga a lu tansak a ni.

• Tuia chiah hlum: Rom-ho tih dàn a ni. Mi sual chu ip-ah an taksa an tuam phui vek a; an lu chu nghet takin an táwn chîp tlat bawk a. An taksa tuamna chhúngah chuan rúl chuk na mi emaw, ui kawlh emaw, záwng lian (ape) emaw dah lûtin tuipuiah an paih thìn. Hetianga thi tùra hremte hi, nu leh pa, pi leh pu emaw, chhúngkaw hnaivai tak thattu emawte hrem nán an hmang deuh bîk thìn.

• Nung chunga inhàl hlum: Rom-ho tih dàn a ni a; ram leh lo hälte tih hlum nána hman a ni deuh bîk thìn.

Krawsa inkhen beh

Mi sual, thi tùra thiam loh chantírte Krawsa inkhen beh hmanga tih hlumna dàn hi Assuria mite leh Babulon mite chìn chhuah nia ngaih a ni. Chutih rual erawh chuan, mümal taka hmangtu leh, mipui vàntláng hmuha thing lèra mi khaikàna tih hlum chíng chhuaktu chu, BC zabi 6-na hun laia Persian mite kha nia sawi a ni thung. Persian mite khân ram phatsantu, hel hmang leh sawrkar dodàltute hrem nán Krawsa inkhen beh hi an hmang ber thìn.

BC zabi 4-naah Alexander ropuia lal ram, Mediterranean chhak lamah Krawsa inkhen beh hmanga intih hlum dàn hi a darh zêl a. Ani hian Persia lal ram chu hnehin BC 332 khán a rualin mi 2,000 Kraws-ah a khai hlum tehrëng a nih kha! BC zabi 3-naah Rom lal ram a rawn ding chhuak a. A tìrah chuan Rom mite hian Phoe­nicians-ho awp ram, Carthage ram (tûna Tunisia ram) mite tih dàn entawnin Krawsa inkhen hi BC zabi 3-na atang khán an chíng tan ve leh a ni.

Rom mite hian an rawn hmang uar chho hle mai a; mipui vau nán tak leh tih thaih nán bera rawn hmangtu pawh anmahni hi an ni. Khua leh tui nihna nei lo te, Rom sawrkar laka hel hmang—entír nán, Spartacus hnungzuitu angte kha an khéng bet nasa hle. A lär ber chu, Isua Krista tih hlum nána Kraws an hmang kha a ni. Rom-ho khân Krawsa inkhen beh hi kum 500 chhung zet an hmang a; AD 312-a Constantine I a rawn lal khán a ti tàwp chauh a ni.

Anchhedawng Kraws!

Rom-ho khân mi sual thiam loh an chantír, Krawsa khen beh tùrte chu vàntláng mipui hmaah a räwng thei ang berin an nghaisa hmasa phawt thìn a. Sa ruh nawi te, thïr nawi te leh darthlalang themte chu savuna siam hrui-hrualah an tât bet vek a; chumi hmang chuan mi sual chu, an vun leh tihräwl an vuak filhsak vek a; thau lang tuar leh ruh lang räwt khawpa nasain an nghai­sa hmasa hrep thìn. Hetia mi sual an sawi­sakna lamah hian an sawisakate hian thisen tam tak an hloh thìn a; khenbeh an nihna tùr hmun pawh thleng zo loa nunna chán hman an awm nual thìn a ni.

Nghaisak an nih hnuah, anmahni khaikànna tùr Kraws rit tak chu an puttír leh thìn. Rom-hoin mi sual tih hlum nána an Kraws hman thin kha pound 300 (kg 136 vêl)-a rit nia ngaih a ni. Mahse, Kraws hi a vaia puttír an ni ngai meuh lo; a thing ding tùr chin (horizontal crossbeam) chauh, kg 34 – 57 vêla rit pu-in an khai kànna tùr hmun an panpui thìn a; sipaihoin elsènna nèn kawng an zawhpui thìn. Kawngtluanin vuak leh hlap an tuar reng bawk a; kawng síra mite nuihsawh leh díriam an hlawh bawk thìn.

Rom miten Krawsa mi sual thi tùra an khen beh chu—vàntláng mite hmuh tam theih ber tùr hmunah, a ualau thei ang berin an khéng bet thìn a. Kawngpuia kalte hmuh phâk lek—kawngpui atanga chil chhâk phâk tak taka hnaiah an khéng bet thìn. Isua an khen behna hmun, Golgotha hmun (Mizo Bible-ah hian “Kalvari” tih a awm miah lo a nia!) pawh kha, kawngpuia kalte hmuh phâk leka awm a ni. Mi sual Krawsa an khen behte chu, a khai kàngtu Rom sipai chauh ni lo, kawngpuia kal vàntláng mite paw’n dí­riamin hmuhsit nán chil an chhâk thìn.

Rom-ho khân Juda mite dàn (Mosia dàn/Jewish purity laws) kha an zahsak ve tlat thìn a. Tin, khawpui thianghlim nán pawh mi sual chu khawpui kulh páwnah ngei khen beh an ni thìn a; khaw thim hmain an ruang an la thla leh thìn. Chuvàngin, mi sual an khai hlumna hmun (Golgotha) chu Jerusalem khawpui kulh páwn lawkah a awm ngei ngei thìn. Tin, Rom-hoin mi sual tih hlum nána Krawsa inkhen beh an hman chhan ber kha—vaukhanna—mipui tih thaihna a nih miau avàngin, mi tam berin an hmuh theihna hmunah ngei mi sual chu khai kàn an ni kher thìn a ni.

Chuvangin, Golgotha hmun chu, kawngpui kiang chiah—khawpui kulh atanga chhuahna (gate) hnaih leh kawngpui lian (major road), khawpuia lût leh chhuakte kal fona kiang chiahah a awm ngei thìn a ni. (John 19:20) 

Saruakin ngialnganin maw…!

Krawsa inkhen beh mualphothlâkna ber leh a ràwn êm êmna chu, saruak ngialngana Kraws lèra khai kàn a nih thìnna kha a ni. Saruak­a an khen beh kherna chhan ber chu: mihring mualphona vàwrtàwp lantírna a nih avàng leh mihring intih zahna (ashamed) na tàwpkhâwka ngaih a nih vàng a ni. Tin, mi sual, saruaka Krawsa an khen beh chuan, khawvêla a zahawmna leh a nihna (status) neih ve zawng zawngte chu, a dam lai ngeia paih thlâksak leh hlihsak vek a ni, tih a entír bawk. Rom sawrkar thil tih theihzia lantírna leh mi sual chunga phuba lâknaa ngaih a ni bawk a ni.

Mi thiamte sawi dàn chuan, kan Lal Isua Krista ngei pawh kha, keini hring fate sual laka min tlan tùr khán, “saruak ngialngana Krawsa khai kàn a ni ngei e,” an tih chu maw le! A lem leh film lamah te chuan saruaka tih lan a mawi lo a; puana a saruakna hliahsak a ni mai chauh thìn. Chutiang khawpa räwng leh mualpho chuan Lal Isua khân, Chhandamna kha min lo thawhsak vek a nih chu!

Hêng avàngte hian Krawsa khen beh nih chu a mualphothlâk tàwpkhâwk a; anchhedawng ber nih hlawhna a ni chiang hle! Rom-ho khân an tih thaih hneh bawk a, a hun lai chuan Juda mite khân, Krawsa inkhen beh kha tih namén lohin an tih thìn a ni.

Chhandamna Kraws!

Chutiang khawpa mite tihbai leh hlauh rawn chu, min Chhandamtu Isua khân a thihna atán a rawn thlang chat mai chu a ni si a! A duh rëng vànga thlang a ni lo—nang leh keia sual man bat tlâk nán, chu anchhedawng Krawsa khen beh chu a paltlang a ngai miau si a ni! A paltlang a, thihna hneha tho lehin Chhandamna chu min tlâksak ta a! “Anchhedawng Kraws” ni thin chu, keini tán chuan, “Chhandamna Kraws” a lo ni ta nih hi!

Kan Mizo hla phutahtu, Kâpzínga khân Thlarauin Isua kalkawng hi a lo hmu fiah ngawt mai ka ti—

“A kalna tùr chu aw, ka thlír ngam lo,
Juda mipui leh hmélmàte kárah,
Ka hréng ropui vànga ka Lal Isua” a lo ti diam mai a.

Mizo zínga kan ziaktu lär, Lalhruai­tluanga Chawngte pa, Rev. C Lalhmingthanga (Fam) thu sawi hmangin i khär phawt mai teh ang: “Keimah chauh hi khawvêla mihring awm pawh ni ila, Lal Isua kha khawvêlah a rawn kal tho ang a, Krawsah khen beh a ni tho ang!”

(Pathianin rem a tih chuan, Kristiante chhinchhiah nána Kraws hman tan a nih dàn ziah kan tum leh dáwn nia.)