Singh-a hun hmasa lam

Ludhiana district, Punjab-a khaw pakhat Rampur khua chuan September ni 3, 1889 khán fa duhawm a hring tih rëng a inhre lo. Sikh sakhaw zuitu chhúngkaw hung leh hausa tak atanga rawn piang, Sundar Singh-a chu a nu, sakhaw mi tak chuan puithiam/mi thianghlim (sadhu) ke bulah a sei lentír a. Chutih rual chuan, American Presbyterian Mission-ho sikulah Primary sikul an kaltír ang lawi a; Thuthlung Thar bu hi zirlai bu-ah an hmang thìn. A hnuah Ludhiana-a Ewing Christian High School-ah lehkha a zir chhunzawm leh—Kristian sikulah bawk.

Kristian sikula lehkha leh Pathian nung chanchin a zir lai hian in lamah Hindu-ho lehkhabu Bhagavad Gita zirtír a ni thung a! Chu chuan a rilru chu a ti buai tlat. ‘Khatih lai khán Bible zirtírna kha zirtírna dikah ka pawm thei lo. Amaherawhchu, Pathian hmangaihna khân ka nunah eng emaw chu thu sawi a nei ve ngei mai; mahse, thu dik a nih ka ring thei ngai lo,’ tiin Singh-a chuan a hnuah a sawi.

Ráwlthar rilru buai—Bible hàltu!

Chutia rilru buai taka a awm lai—kum 14 mi a nih laiin, amah hmangaiha hnaih rengtu, amah paw’n a hmangaih êm êm, a nu chu a thi thut mai! Sundar-a chuan a la na hle. A thinrim záwngin a tuar lehnghâl!

Chutah le, a thiante a ko khâwm sauh sauh a. Mi tam zâwkin an hmuh theih nán khawlaiah ngei mai chuan Chanchin Tha inziahna Bible chu a phêk mal tê tê-a pawt thlain a häl ta mial mial mai a nih chu maw le!

Chutia a thil tih chuan a thâwk huaitír hauh lo a, a thla a muantír bawk hek lo. A rilru chhúng rila “Pathian dik tak” a zawnna au thäwm chu a ring tawlh tawlh zâwk zêl si. An chhúngkaw hausakna te, an rosum leh pai, a … a hma lam hun leh ama nun hrim hrim thleng chuan, thlâkhlelh hleih theihah a ruat ta lo hial! An in atanga hla lo tê-a awm rél kawnga tlàn luh thuta rél tlàn lai inchìl hlumtír chu a duh zâwk hial a; a tum pawh a tum rëng a ni.

Rél inchìl hlumtír aiin Isua Krista!

Chu a tum zàn chu kum 1903 December thla khán a ni. Chumi zàn chuan a inngaihtuah a; thutlûkna a siam ta: a tûk zíng dár ngá-a an thenawm rél kawng rawn zawh tùr Ludhiana Express inchìl hlumtír ngei chu a tum ta a ni.

Rélin an in bul rél kawng a rawn zawh nán darkár sarih a la awm tihah a khum atangin Singh-a chu a tho chhuak hlawl mai. Vawi khat leh chiah, beidawn nán rëng rëng tiin, “Pathian dik tak chu a awm tak tak em, ka’n au leh chhin tehrëng ang,” a ti a.

‘Pathian!’ tiin a au chhuak leh. Eng sakhaw betu pathian ber nge a auh ber pawh a hre thiam tawh lo! ‘I awma i nung tak zet a nih chuan, tün darkárah ngei hian ka hmaah rawn inlan rawh!’ a ti chhuak ta.

Chutiang mi beidawng au aw chu Pathian nung chhàn châk záwng tak a ni; rei a rial thei lo. Vawi leh khatah Singh-a pindan chu ëngin a rawn luah khat mup mai a. Tu nge a nih hriat theih si loh mi pakhat hi a hmaah a rawn inlan ta! ‘Sundar Singh, engtia rei nge min hnâwla min hnar dáwn? I tán ka thi a, ka nunna ka hlàn tawh che asin!’ tiin Sundar Singh-a chu a rawn be ta a. Thirkhena a kut an khenna hnuhma te chu a entír bawk a…

Vawi leh khatah Singh-a thinlung chhung ril tâwt mup reng mai chu a tháwl hawk a, a ven hian a veng huai mai! Thlamuanna—rilru rëng rënga hriat sèn loh khân, a thinlung leh a ngaihtuahnate chu a luah khat ta vek mai a nih chu! Eng dang nghâk buai loin, rél inchìl hlumtír ai chuan, thih thleng Lal Isua hnung zuitu nih ve chu a thlang ta zâwk a. A rilru, a taksa, a thlarau zawng zawng chu, chu darkárah là lâ chuan, Isua Krista hnênah a hlàn fai ta leng a ni.

Inthlahna ruai ropui … lo!

Sikh sakhaw chhúngkua atanga zi chhuaka puithiam ke bula sei lian, chutia Kristian sakhuaa a inlet ta ngawt mai chu a chhúngte chuan an hre thiam lo ngang mai. Mahse, a fapa Sundar-a rilru chu engti kawng mahin a lamlêttír thei dáwn lo tih a pa, Sher Singh-a chuan a hre chiang si. Amah thlah nán ruai a buatsaih ta ngawt a.

Chhúngkaw hung tak an ni hrim a, Singh-a thlahna ruai kîl tùra an mi sàwm pawh mi thahnem tak an ni. “Kal duh lo lui ngat!” ringawt pawh thahnem tak tho an awm ang! Sa tui ber ber chhawp tlar dulin ruai ropui tak theh angin lang mah se, ráwlthar Singh-a tán erawh “a thihna tùr ruai”—túra hrai a nih tum khatna a ni tlat!

A pianpui, a unaupa, Rajender Singh-a ngei a ni, Sundar Singh-a ei tùra túr lo phultu chu! Tum khat mai túra hrai a tâwk lo; vawi duai lo hrai a ni. Mahse, a hraitute erawh an hlawhtling ngai lo! Kristiana a inleh avàngin, Singh-a hi an thenawmte chenin an hua a. Tum khat phei chu a inah rúl chuk na mi an vawm lût a; a chu nghe nghe. Mahse, a in hnaiha British Kristian miten damdawi inah tlànpui nghâlin an chhan hman hlauh.

Kum 16 a tlin kum, kum 1905-ah Simla-ah Ringtu Baptisma a chang a. Simla kianga Sabathu khuaa phár enkawlna hmun, Christian Missionary Home-ah a thawk zui nghâl.

Lu nghahna tùr nei lo Singh-a

Kum 1906 October thlaah a chipuite zínga Chanchin Tha hril tùrin ke a pên chhuak tan a. Pathian tána inserh hranga tisa nawmsakna hnâwltu Sundar-a chu Sadhu angin a inthuam a; kawrfual eng (safron) ha hnuang hnuangin puan zial eng a hruih thìn. Hnam tin mai chu an hnam ze mil zêla Chanchin Tha hrilh an ngai tih a hria; chu vàng chuan Kristianna huang chhúngah pawh “Sadhu” angin a insawi mai a ni.

“Sihalten kua an nei a … mihring Fapa erawh hi chuan a lu nghahna a nei lo,”  (Mat 8:20) tia Isua Krista sawi ang khán Singh-a chuan lu nghahna tùr pawh nei loin Chanchin Tha a hril ta a. ‘Ka Lalpa hnung zui tlâk ni pawh hian ka inhre lo. Amah anga lu nghahna tùr leh, sum leh pai leh rohlu eng mah nei loa khawsak hi ka duh zâwk. Isua angin kawtthlër leh daite hi ka in an ni ve mai a; mi tàwmkai lo leh kan mi leh sa, na tuara rüm mékte kianga awm hi ka thlang zâwk a. Ka duh ber chu: mi zawng zawng hnêna Pathian hmangaihna thu hril hi a ni,’ Singh-a chuan a ti.

Kum 1908-ah Tibet ramri a kân a. Tibetan-ho chuan an hnêna Chanchin Tha rawn hriltu Singh-a chu an ngaina lo ni loin a huatin an haw hluah hluah! Sadhu puithiam anga a inlantír avàngin—an ngaih dànah chuan—Sadhu chu a inbual a thiang ve lo. Mahse, Singh-a chu a inbual mai si. Chu chu an hmuhin Tibetan mite chuan Singh-a chu lungin an déng hrep!

College-a zir zawh aia Chanchin Tha hril

Kum 1909 December thlaah, Singh chuan Lahore-a Anglican College-ah Pathian thu a zir tan a. Chutah pawh chuan a tlangtla lo. Chaw ei hun leh tawngtai hunah bâk mi dang kiangah a awm ngai lo! Anglican puithiamin baptisma lo chantír tawh mah se, Singh-a chuan Anglican Kohhran zia leh an chìn dàn tùr a zàwm lo hle a. An Bishop chuan Singh-a chu a Sadhu kawr hlîpa European puithiam kawr “zahawm tak” ha tùrin a hrilh a; tin, hla (hymn) Sâp tawnga sa tùr te; phalna la loa kohhran páwna Pathian thu hril lo tùrten a hrilh bawk. Krista zuitu tak, a mite hnêna Chanchin Tha hril ngawt âtchilhtu chuan chûng zawng zawng chu a zàwm ve thei si lo a. College-a Pathian thu zir zawh aia Chanchin Tha hril thlangtu Singh-a chu, thla riat chhúng chauh college a kal ve hnuah zirna in lian chu a chhuahsan ta a ni.

Zin kawng hnuhnung

Kum 1923-ah Tibet atangin chau takin Singh-a chu India-ah a rawn lêt leh a. Thu hril lama inhmang tam loin Simla leh a chheh vêla a thiante inah a awm kual thìn. Mahnia fianrial hun hmangin thu ziah lamah a inhmang bawk.

Kum 1929 April thla a ni. Sundar Singh-a pawh, chumi kum September thlaa kum 40 mi ni ve tawh tùr a ni. A thiante phal lo chung—“a tàwp nán” ti lui tlatin Tibet ram chu fan leh a tum a. Mahse, a hlawhtling ta em tih khawvêlin—vawiin thlengin a hre ta lo!

April ni 18, 1929-ah a chènna hmun chhuahsanin a zin kawng hnuhnung ber ni ta chu a zawh tan a. Hemi thla vëk hian Simla kianga thingtláng khaw pakhat, Kalka-ah Singh-a hi hmuh a ni. Amah hmutute sawi dànin “a tar bâwih” mai. Hindu kulmûkho awm tamna khaw eng emaw zât a paltlang hmain chu khua, Kalka-ah chuan hmuh a ni a; a hnu lamah amah hmutu an awm tawh lo! A hniak chu sawi loh, a ruang emaw, a ruhro takngial emaw pawh—vawiin thleng hian hmuh a ni ta lo a nih chu!

Pheikhawk pawh bun loa Chanchin Tha hrila kephah thi hnuanga vâk vâk thìn a nih avànga “the apostle with the bleeding feet” an tih, Sundar Singh hi Himalayan tláng bul thutah a chauh luat tuar loin a thi nge, sakhaw dang zuitu—amah hawtuten an “dah tha” tih pawh hriat a ni ta lo! Ringtu thenkhat zíngah Elija anga vàna lâk chhoh a nih ringtu an awm bawk. Mahse, hei hi chu a rinawm viau loh. 

Sorkarin kum thum hnuah a ro neih ang ang insem phalna thu a ti chhuak chauh a; kum 1933-ah “thi-a puan” a ni chauh bawk a ni. 

Kum 1940 chho khán, sakhaw dang atanga Kristiana inlet ve tho, Bishop ni zui ta Augustine Peters chuan, Sadhu Sundar Singh-a unaupa Rajender Singh chu a zawng chhuak a. Krista rinnaah a hruai lût thei hlauh a; Punjab-ah baptisma a chantír. Rajender Singh chuan Sundar Singh-a hnathawh ropui tak tak leh a rawngbàwlna hnuaia mi tam takin Isua an neih dàn chanchin a sawi chhuak thei ta hlauh a ni.

Kan sawi tawh angin, hetah zawng, Sundar Singh-a chanchin hi kan ziak séng lo ang; a zui Isua Krista chanchin ngat phei hi chu, chatuan pawha sawi ninawm a ni thei lo ang! Keini hian engtia nasain nge Pathian hi kan zawn vea engtianga rinawmin nge a hnung kan zui ngam ve chiah le aw…?