Eng hnâ pawh … a thawktu azir vek a ni: IAS officer meuh pawh ni phaa exam-a inziak tling thei hial khawpa lehkha thiam leh inzir zau, interview pawh tlang thei khawpa thil chinchâng hria leh fing pawh ni mah ila, ka hna thawha ka rinawm loha ka hmuhsit tlat chuan, mi dang ngaih sân nih ka phut thiang lo ang. Chutiang bawkin, hna tê tham deuha kan ngaih, ni tina inhlawhfa chawp ni chunga chhungkaw châwm ve hrâm hrâm ka nih a, ka retheihna leh ka hlawh tlêmzia sawi thla-zen a, ‘Keini ang mi rethei, mi hnuaia hna thawh tûr ni tina zawng chawp ve mai mai,’ tia ka retheihna chapopui âr chunga mi khawngaihna ka inbeisei tlat chhûng chuan, tû khawngaih mah hlawh pha zia rêng ka ni lo e! ‘Retheihna chapopui âr’ tiin mi’n min sêl mah se, ka haw thiang bîk chuang lo ang.

A nih eng hnâ nge hniam a, eng hnâ nge hna sâng chu ni ang a, eng hnâ chu nge hna ropui chu ni ta ang le? Eng hnâ pawh, a thawktu rilru put hmang zâwkin a hna têt leh sân leh ropui lam chu a hril zawk thin. Eng hnâ pawh, a thawktu azir vek a lo ni zâwk—a len leh sân emaw a têt lêh hniam emaw chu—ka tihna a nih chu! Kan hna thawh chu a enga pawh chu lo ni se, a thawktuin ka zahpui emaw ka chapopui emaw chhûng chuan, a thawktu ‘kei’ leh ‘ka hnathawh’-a chu, tu’n an ngai sâng thei ngai lo ang.

Sorkar hna sâng ber pawh… rinawm lo chung leh mualpho taka ka pension thlenga thawk ka nih chuan, hna ropui thawka inchhâl thei tûr ka ni ngai lo ang a, mi nuihzat bûra min siamtu hnâ ka lo thawk a ni daih zâwk ang! Kan hna thawh te rêng rêng pawh hi, mite min fak chawpsak avâng chauha ‘thawk tha’ ka ni thei ngai lo ang chiahin ka thawh that leh ka thawh that loh chu ‘chawp’ tel lo in, miten an sawi mai ang—ká áng ve miah lo pawh ni ila. Mite fak chawpsak avâng chauha ‘hna thawk tha’ nih te chu a—ka châk loh zâwng tak a ni!

Vai kan tluk thei lo!: A va na ngaih ngaih ve le! Mahse, thu dik a ni miau si alâwm! Hna thawh kawng (professionalism)-ah kher kher hi chuan vai kan tluk lo râpthlâk ringawt, tih hi i inpawm ngam mai ang u. Politician, company liana hna sâng thawk atanga kawng sîra ‘chaai’ zuar emaw sikret zuar emaw thleng khuan, kan tluk lo!

Khawvêl chanchin hlui (history) chhiar ila, hnam fing hmasa leh hnam upa apiangin an hnâ an zah thin. Vaiho lah khawvêla hnam fing hmasa an ni a. Chûngah chuan kan tluk lo ‘full’ thak! Anni chuan a siki takngial pawh hlawh chhuaka an pathian hnêna lâwm thû an sawi hmâ loh chuan mi tû mah an thil zawrh an battîr duh ngai lo. Tin, an hnathawh hi an ‘pahthìan’ (idolise) thin a; sum leh malsâwmna petu a nihnaah an chiang êm a; an rinawm bur thin. Company liana an executive ni pha hial Mizo pakhatin a sawi ka hriat pawh, ‘Mizo thawk kan tam atang chiahin hnâ a sâwt lo sawt!’ tih lam hawi daih a ni! Anni chuan hna pending aiin hna thawh lâwk an tuipui miau si a! Thiamna leh a zeizia (skills)-ah pha mah ila, idolising-ah kan phâk miau si loh chuan kan aia thiam lo zâwk mah ni se, tluk chi rual an ni lo!

Tin, an dikziate khu! Duli chena sumdâwng rilru dik an putziate khu—an biri zuar leh an Vitamin C zuar thleng khuan a chiang reng alâwm (‘Vit C leh Keimah!’ tih article ka ziah tawh nghe nghe kha). Entîr nân, anni chuan cigarette mal (loose) pawh, bâwm khata a tlâwn awm zât kha a man dik tak (MRP)-in an sem tê tê a; a siki thum chena dikin an hralh thin. Keini ramah ve, ‘Bawngkai sikret’ tlâwn 20 awm chi, bâwm khat Rs 60 man kha, a malin Rs 5-in kan zuar duh ta thin a nia! A vaia dik lo taka Rs100-a hralh ang kan nih chu! ‘Sumdâwng rinawm hnam’ tia inchhâl tur hi chu kan va’n ni lo chiang tak êm! Dik taka sum dawng si loa sumdâwngten, Pathian ram thilpêk lama thahnemngai ber hnam ka ni leh mai si ang em?

Tei rei peihah pawh kan tluk lo. Aizâwl Dâwrpui pheia a egg roll siam dinpui nilêng ngar ngar thin Haidar-a sâwn a tar tâk avângin a thiam a theihnghilh thut lo a, a siam tui lo sawt chuang lo a, kan naupan laia kan egg roll ei thin ang tho khân vawiin thlengin a la kang thin. Chanmari-a vaipa mix zuar, Islam-a pawh sâwn, pâwl thum kan zir lai atanga vawiina fâ pathum ka neih hnu thleng hian a mix zawrha a thil mix dân a la tidanglam chuang lo reng reng! An tei rei peih êm mai! Kan sumdâwng lian, 1990 hnua rawn lâr ve chauhte hian engtia rei nge an daih ve hlawm le? Inzawh thui vak chî pawh a ni lo e—a zahthlâk—mi kan intimualpho mai mai ang!

Inngaitlâwm chapo âr leh thawk ‘ve mai mai’ hnam!: ‘Keini ang, officer satliah ve nazawng…’ kan intih hian kan hnâ chu kan hmusit a ni satliah mai lo, mi’n ‘inngaitlâwm chapo âr’ ang hiala hnâ thawkah min ngaih phah hial thei! Mi nazawng leh mi satliah thawh ve ngawt theih loh, sorkar-in officer ni tlâk leh tlin ngei tûra a ngaih, hnâ sâng thawk pha thei meuh ka nih ngat chuan, ka hnâ thawh chu thil namên a ni lo a, thil satliah pawh a ni hek lo. Chu hna zahawm tak chu ‘thawk satliah’-a ka inngai tlat a nih ngat chuan, min ruaitu tân han lâwm viauna chhan tûr ka nei hauh lo ang le!

Mi thenkhatin ‘inngaitlâwm chapo âr’ an tih hi, thil awm thei tak tak a ni ta hial! Dik tak chuan, Mizo upâte khân an inngaihtlâwm luatah ‘thu-khuh’ an chîng khawp a; a ropuina lam chhawm lêm loin a zahpuiawm zâwngin thangtharte hian kan chhawm a ni mai lo’ng maw âw… tih theih hial tûrin hêng tawngkam— ‘A tawngkam chu a inngaitlâwm chapo âr mai!’ tih te pawh hi a lo pian chhuah tâk hial ni?

Tin, Pu RK Lianzuala thu-khaw-châng bawk ka sawi leh dâwn (thu tak ka sawi ve tum hian a hming ka sawi ve ziah—ngaisâng hek!). Hnâ hi kan thawk ‘ve mai mai’ nasa mah mah ka ti ?hin. ‘Hna zawn paha private school-a inhlawh ve mai mai’ te hi kan va’n tam tak! Kan hna thawh lai chu kan va han zah lo rem rem tak! ‘A mai maia thawk ve’ chu a ruaitu tân rawih chhunzawm zêl a va’n châkawm dâwn loh rua em!—‘thawk ve mai mai/inhlawh ve mai mai’ ka nih chhûng chuan.

Tiam chin pêlin aw…: Ka sawi tawhin ka hria—CNN âu-hlâ (slogan) — ‘Go Beyond Borders’ kha (‘Tiam chin pêl rakin’ tihna ni maw?)! Hna thawhnaah hei hi thupuiah i hmang ve ang u, tih hi ka tlângaupui duh takzet a ni.

Eng hnâ pawh thawk ila, i thawk satliah lo ang u; thawk mai mai loin, thawh chin tûra ram kham sâ piah lam rak thlenga thawh belh i tum tawh zâwk ang u. Ka hmâa tlâ chu ‘a tha ber’-a thawh tumin ‘thawk vetu’ ni mai loa ‘thawk tak taktu’ nih i zir thar ang u. ‘Nimin aia thain vawiinah’ tih i thupui thar teh ang u khai.

YouTuber ka ni emaw zirtirtu ka ni emaw; sorkar hnuaia peon ka ni emaw, ram dang khaw hlaa ram palài hna thawk (IFS) lai ka ni emaw; police lu mûm ka ni emaw, pilot ka ni emaw, eng hnâ pawh ni se, kan thawh chin tûra inchhawp sâ piah lamah hian, a aia tha zâwk leh a ai tam hret zâwk, hna thawh belh tûr a lo awm vek mai. Chanchinbu mi ka ni a, sorkar thu chhuah (PR) ringawt ringa chanchinbu kalpui chu a theih ngei ang—faknate nên; mahse, mite tih ang loh ‘a bâk’ ka zawn a, ka peih phawt chuan—a awm tho ang! Chutiangin, kawng siam hnâ thawka contract ka thawk a nih pawn, mite lo tih thin dân ni ’ngawt lo a, an tih dân aia tha zâwk thawh dân a awm ngei ang. Zirtirtu ka nih pawn, naupang zir lai piah bâk… chawhmeh ka thar a, ka zuar thin a nih pawn, a aia thawh dân tha… kawng tinrêngah hian, ‘a bâk’ / ‘tiam chin piah lam’ thawh belh tum a, inzir a, chhiar zau peih a, taimâk chhuah lehzual hi kan va’n mamawh tlâng tehlul êm! Chu chu ka mi mal, kan chhûngkua, kan vêng, kan ram damdawi a ni dâwn si a.

Ka hmêl leh ka taksa chauh hi ni tin dârthlalanga inena lungawi mai lo hian, ka rilru put hmang pawh hi ka inen tel ziah a ngai thin a nih hi!