A fel ber leh vei ber ang hrima a hnam anga kan chhiatna lai sawi fo mai hi thil nuam a ni lo. Phunchiar nih kan hlawh a, thenkhatin a thim zawnga thil thlir thinah min lo ngai bawk nen. Chutih rualin kawng dik kan zawh dawn chuan kan kalsualna lai kan in kawhhmuh a ngai a, dam kan duh chuan kan natna lai kan hriatchian hmasak a tul thin. Kan natna kan zep tlat chuan doctor pawhin damdawi min chawh fuh thei ngai lo ang. 

Enga tinge mizo te hi heti taka kan kam a hlei mai le? Zuk leh hmuam kan ti nasa em em a, kan hriselna a ngawng pawi zia pawh kan hre reng si a, kan sim duh chuang der lo. Kuhva kan ei nasat avangin kan ka chhung a bal em em a, India rama ziak leh chhiar thiam tamna ber state hi ha bal ber state pawh kan ni mai law’ng maw? Hmanni lawk khan politician pakhat chuan press conference a nei a, kuhva thial nuau nuau pahin thu a sawi a, chanchintharah a lo lang leh si a, a hmuhnawm lem lo khawp mai. Press conference neih lai em em te chuan insum ve se la maw le. Hmuh a nuam lo a, mipui pawh min zah lo ka ti.

Mi thenkhat chuan zuk leh hmuam hi eng thamah an ngai lo a, sualah pawh an ngai lem lo. Rualpawlna ang lekah an ngai pawh a ni mahna. Amaherawhchu, zuk leh hmuam hi sual tinreng bul a nih em loh pawhin sual bul pakhat chu a ni chiang mai. Zuk leh hmuam ti miah lo drug addict, zuk leh hmuam ti miah lo zu ngawl vei an vang khawp mai. Kei chuan ka la hre lo. Zuk leh hmuam ti thin zawng zawng hi zu ngawl vei, drug ngawl vei an ni ka ti lo a, zu in thin leh drugs ti thin te erawhin zuk leh hmuam an ti tel deuh zel. Zuk leh hmuam ti miah lo KS i hmu tawh em? Zuk leh hmuam ti miah lo zu ngawl vei i hre tawh em? I hriat pawhin an tam lo khawp ang.

Chuvangin, kan fate hi ruihhlo ti lo tura kan duh chuan zuk leh hmuam lakah hian fihlim hmasa phawt teh se. Chutiang tur chuan chhungkuaah zuk leh hmuam that loh zia nasa taka kan in zirtir a, an tet lai atangin an rilruah kan tuh ngheh a tul a ni. Tin, nu leh pa pawh entawn tlaka kan awm a ngai bawk. Kan fate hi zuk leh hmuam laka fihlim tura kan duh chuan keimahni kan fihlim phawt a ngai. Meizial zu khu luih luih chung leh kuhva thial sen suah suah chung chuan kan fate hi zuk leh hmuam ti lo turin kan zirtir thei lo ang. Zirtir mah ila an bengrawngah a lut mawh khawp ang.

Zuk leh hmuamin kan hriselna a khawih pawi nasat zia hi sawi loha lum a ni a, puar leh fanna ni miah lo zuk leh hmuam vanga sum leh pai kan khawhral zozai hi uihawm tham a ni. Global Adult Tobacco Survey report hnuhnung berin (?) a tarlan danin Mizorama cheng mihring 58.7% hi zuk leh hmuam ti thin kan ni a, zuk leh hmuam laka fihlim lo mi nuai riat vel kan awm tihna a ni. A tlem zawnga chhutin mi pakhatin chawhrualin ni khatah zuk leh hmuam lei nan cheng 10 hmang ta se, mihring nuai riat chuan nikhatah cheng nuai 80 kan khawhral dawn tihna a ni a, kum khatah chuan cheng vaibelchhe 300 dawn kan khawhral tihna a ni. Vaibelchhe 300 chuan hmasawnna hna tam tak a thawh theih a, phul lem 100 a phah theih! Central chawmhlawm ti tihin sum tam tak zuk leh hmuama kan khawhral hi thil inhmeh lo tak a ni. 

Zuk leh hmuam a ni emaw, sual kawng hrang hranga kan fihlim theih nana thil pawimawh tak pakhat chu chhungkaw inrelbawlna tha a ni. Mihring tih loh thil siam dang te hian an zia an thlak zen zen lo a, zirtir an ngai hek lo. Savawm hian leilung pian tirh ata vawin ni thlengin a hram dan a thlak lo a, a chaw duh zawng leh a chetlat duhna pawh a dang chuang lo. Mihring erawh kan inenkawl dan a zir te, kan chawrchhuahna chhungkaw a zir tein nasa takin kan danglam thin. Nu leh pa hna pawimawh ber chu fanau enkawl a ni a, thil dangah hlawhting mah ila fanau enkawl kawngah kan hlawhchham si chuan chhungkaw hlawhchham kan ni tho. Sum leh pai leh in leh lo tha te hi chhungkaw hlawhtling tehna a ni ber lo. 

Fanau enkawl hi thil namai a ni lo a, nupa tanrual a ngai a, inpek a ngai hle bawk. Heti taka thil pawimawh hi mi tam takin kan hlamchhiah em em a, kan fate tan hun kan pe tam tawk lo a, kan zilh ngai lo a, kawng dik kan kawhhmuh ngai hek lo. Kan zilh ve chhunah pawh pawnlawi takin kan zilh a, kan kalpah vel mai mai a ni. Pa pakhat pawhin a fanu tleirawl uaih tawh chu, “Mami, sawn te hi i lo pai ringawt ang e, ka vaw hrep mai ang che” zuk ti thawr a! Kan lei rohlu kan fate hi hetiang mai maia pawlawh taka zilh tur an ni lo a sin. An kum a zirin sex chungchang te hi khunkhan taka sawipui a, sex awmzia te, nupui pasal neih hmaa sex hman pawi theih zia te, Pathian duh loh thil a nih dan te, natna hlauawm AIDS kai theihna a nih dan te, AIDS hlauhawm zia leh a kaitheih dan te hi thahmem ngai tak leh urhsun taka hrilh fo zawk tur a ni. 

Khawtlanga sualna irhchhuak tam zawk hi chhungkaw inenkawlna tha lo leh chhungkaw nun tlabalin a hrinchhuah a ni. Kan fate hi kan zilh ngai loh a, nun kawng dik an zawh theih nana nasa taka tan kan lak loh chuan kan tuh rah hi kan la seng ngei ang. Puithiam Elia pawh khan a fapa te kha a zilh ngai lo a, an sualna chu hre reng chung pawhin a khap ngai lo a, an chhungkaw chunga chhiatna lo thleng chu rapthlak tak a ni. A fapa te pahnih chu indonaah a rualin an thi a, chu thu thinthawng chu Elia’n a han hriat chuan a thutna atangin chhuatah a let tawp a, a nghawng a sawh tliak a, a thi ve ta a ni. Kan fate sual avangin kan rum a, kan tap a, a tlai tawh si. Hmanah an tet lai khan, an rilru nem lai khan kan hlamchhiah a, a vuak let kan tuar a ni.

Pawn lam lang theiah hma sawn uak uak mah ila, kan chhungkaw nun a tlakbal zel chuan tun aiin kan ramah ruihhlo a hluar tial tial ang a, HIV/AIDS a ngampa tial tial ang a, thlalai kan thi tam tial tial ang a, pun lam pan loin kiam lam kan pan zel ang a, Chakma leh Tuikuk te rawh an pung tial tial ang a, an pun tial tial chuan kan chelh lo telh telh ang a, nakin lawkah he kan ramah ngei hian ram leilung fate hi a chan chhe zawkah kan la tang mai ang tih pawh a hlauhawm hlel lo e. Chuvangin, damdawi in hnai ber, school hmasa ber, sawrkar pawimawh ber ‘chhungkua’ hi kan ngaihhlut a, chhungkaw inrelbawlna tha nei tura tan kan lak thar hi a pawimawh ta hle mai. ‘Society tha neih i duh chuan i inah tan rawh’ tih a nih kha.