Kristianna leh Puma Zai (Chapchar Kût pual)
Thanglai Pa - Mar 04, 2025

Mizo nawlpui hi Sailo lal pasarih (7) te kaihhruaina hnuai ah khawchhak atangin Tiau an rawn kan fel nia hriat a ni a. Hemi hma fe atang hian Mizo chi peng hrang hrangin Tiau an lo kan hlawm tawh a. Chu an chi peng hming zel chu an in ben belna hmun hmingah an hmang zel a. Entirnan : Khawbung, Zote etc. henga chi binga thlang tla hmasa zingah hian Biate pawh an tel a. 

Sailo lal rual, an khua leh tui te nena thlang rawn tla kha an thawm a na hle ni tur a ni, Mizo chi peng thlang tla hmasa ho chu an per nghal ur ur a ni ber a. Tuna Bangladesh, Tripura, Assam leh Manipur te thlengin an darh a, an mahni chi bil tawng chu tun thleng hian an la hmang hlawm a nih hi. Khatih laia Zorama lal tlang luah hnem ber Sailo lal te khan an khua leh tui chi peng hrang hrang te chunga rorel nan ‘Duhlian / Zotawng’ hi an hmanga. He tih vang hian Zoramah chuan Mizo tawng hi a mimir tawng a lo ni chho ta a, hei hi Mizo hnam in pumkhatna atana khuanu ruat a ni ngei ang. 

Hetia thlang tla thui ho zingah khan ‘Biate’ hnam ho chu Manipur, Assam leh Meghalaya inri na laiah awmhmun ah bengbel a, Shillong atanga Missionary te khan Isua ringtu ni turin kum 1890 ah lo thutchilh tawhin, kum 1990 khan Gospel Centenary lo lawm tawhin hemi kum vek hian Biateram Synod an lo din tawh bawk a. (Mizoram pum chuan kum 1994-ah Gospel Centenary kan lawm a nih kha). 

Khatiang hunlai (India independent hma) khan India ram kha kumpinu hnuaia awm a ni a, kumpinu sipai leh officer te kha an vei vahna ah thuam phur (kuli) kha an mamawh nasa em em a, chumi atan chuan Mizo tlangval te pawh an bang lo. Hmun hla tak tak ah thuam phurin an kal a, chuta an kalna ah chuan Biate tlangval thuam phur te nen an awm ho thin a ni ngei ang. Khatiang hun kum 1900 hnulam Mizo lal te leh kumpinu ten inremna ‘sa ui’ an tan hnu khan inremna lo awm chho zelin, Mizo tlangval te tana phurrit ber ni a lang chu kuli a kal kha a ni awm e.  

Han kir leh lawk ila pipu te hunah khan Mizo te khan zai dan hrang an lo nei thin a,  khang an zai dan kalhmang te kha hrawk atang a ri chhuak chi “throat singing” an tih ang hi niin, thalai an zai ve ngai meuh lo. Upa lamin zu khawn paha muang kal ruiha zai kha an zai neih chu a ni mai… Ral thah / Sa kah ah te pasaltha ten ‘bawh hla’ leh ‘hlado’ an chham kha a ni leh mai awm bawk e.  

Khatia kumpinu thuam phur te an awmho chang khan western hla thuk hmanga Biate tlangval ho ringtu hmasa te an zai thup thup kha Lusei tlangval ho bengkhawn a hlawh em em a, mawi an ti a, an rilru kha a luah khat tak zet a ni. An hla thu sak lah an hrethiam chiah si lo, an hla saka an lam zin ber leh an benga cham ‘PUMA’ tih kha an rilru ah a cham reng kha a ni mai a... ‘Puma’ tih kha "khawvel pum siamtu leh Lal ber an sawina ”PUMA PA” Pathian an sawina kha a ni.  

Tichuan, Zoramah an lo haw a, ‘Puma zai’ tiin an rawn paw haw a, pipu te hla thluk muang leh ti deuh reih ruih ang nilo in, tunlai thlenga khawvel hnam hrang te rilru hneh tu ber hla thluk san dan in chhawr dawh kal hmang (Diatonic music scale) ah chuan he ‘Puma zai’ hmang hian rimawi   khawvel ah kan lo zuang lut ve a lo ni ta reng mai!  

Hla phuah lam ti mi te lo zuang chhuak lehin chu music scale thar hmang chu ‘Puma zai’ tiin hla an phuah thar ta zel a. Nula tlangval te chu lal mualah chu’ng hla thar te chuan an nun a chawk tho tak zet a, mualah in kai kualin “mual a kur e, kan lam nan, khawtlang a kur e tlang kur a” tiin an TLANG LAM ta mup mup mai a. Lal te’n an khua leh tui nula tlangval te hlim leh phur taka tlang lam te chu an tuipui ta em em a. Tlang tin ah sial leh vawk talh in ‘Puma zai’ leh ‘Tlang lam’ chu an ai mup mup reng  bawk a, heng hunlai hi kim 1907 chho lai kha a vanglai a ni awm e. ‘Puma zai’ kha Zoram ah a fawnin a fawn vel kha a ni ber. 

Chu tah le! Zoramin kum 1894 atanga tuipui ral mi ngo te hnen atanga Lal Isua chanchin tha an rawn thlen nen chuan a in su buai ta tak tak a, Jisu ring duh si, Puma zai leh tlang lam in an rilru hneh bawk si, ringtu hmasa te lu a ti haiin a ti mangang takzet thin ngei ang. Kohhran hruaitu te thikthu chhiat vanglai a lo ni bawk nen ‘Puma zai’ leh ‘Tlanglam’ chu ramhuai atanga lo chhuak an ti hmiah mai si… Khatih laia ringtu hmasa te nun nen khan ‘Tlanglam’ leh ‘Puma zai’ kha a insual in an inkhuainuai hi a ni ber a. Mahse, thil mak deuh mai chu Puma zaia hla an phuah te reng reng kha hla thu tha leh thianghlim tak tak an ni zel a... “Kan Lal hi Lal hmeltha a lo ni e Puma” tih te “Kan tuikhur hi khur tha a lo ni e Puma” tih ang te kha a ni mai a. Khatiang hunlaia Puma zai hla kha Pathian fakna hla ah lo siam ta se nula-tlangval te kha Pathian fakin tlang lam ta mup mup zawk ta se... tunlai kan ringtu nun dahlau lutuk, Pathian biak lai leh Sunday chauha ringtu tha leh Pathian hlau mi tam tak kan lo ni ta mai hi kan tualzal nun leh kan Culture-ah kan kristianna kan seng lut tello a. Chuvang chuan ‘kan rinna hi a ngheh loh phah zawk em ni?’ tih palh awl tak a ni. Chung lamin rinna kawnga kawng min lo sial sak hi ka bawhpelh palh a ni thei mai ang em? 

Hun a lo in her liam zel a, ringtu nihna chuan par lo chhuang ta in, Puma zai leh Tlanglam chu a lo zuih ral ti tih ta a. Mahse, he Puma zai music scale hian hlet dang a rawn chhuah leh ta! Chumi chu ‘Tlar thum (3) zai’  leh ‘chheih lam’ a lo piang chho leh ta hi a ni awm e. Hei hian hnama lungleng tam tak te min thuai vir leh ta a, mahse kan kristianna kha a thang duang em mai a. Heng hnam culture lo piang te hi up beh an ni ta zel a… Khawthlang Pathian biak dan ringawt duh khawplo ringtu te lo piang chho ve leh zelin hnam zia leh khuang nena Pathian fak duh pawl in Biak Ina lenglo a inhria in, mual inkhawm kan ching chho a, Kohhran thar te kan lo pian phah tak zelna chhan hi a ni thei ang em? 

Tlanglam hi Upa min ho chuan an la hrethiam lo hrih hle in a lang, hnam a pian chuan culture kan nei ngei tur a ni si. Kum tam tak Lammual a mipui zawng zawng Tlanglam hun hi a inher tan dawn ta a ang viau mai… kum za (100) chuang fe ral ta a Pathian in kan hnam nun zia atana min pek; zai leh lam te hi kan la hlau zel dawn em? Tun 2025 Chapchar kut ah YMA nula-tlangval Puma zai in an tlanglam dawn a, a va han lawmawm em! Pathian fakna a kan hman ngam loh thil te hi ringtu tan chuan Pathian ropui nan i hmang zel thei ila… a va han tha dawn em.

Latest News & Chhiar Hlawh