Mizo kan awm chhúng chuan pasaltha huaisen leh tlàwmngai, lal leh a khaw miten an thlamuanpui thin pasaltha hmingthang, Thangzachhínga, “Vana pa” tia hriat làr hming hi a dai leh tawh ngai lo ang a, a vul reng tawh ang. Thang lo thar leh zêl tùr paw’n a chanchin zir tàwp ní hi nei lo se, a hming a daih phal lul suh se!

Tün tumah hi chuan a tlàwmngaihna te, rál leh sahráng laka a huaisenzia te leh a tawrhchhelzia lam sawi loin, mi tam zâwkin Vána pa chanchina kan hriat zen zen loh, a thin chhiatzia kan sawi daih dáwn a. Chumi hma chuan a chanchin bul lam, kan hriat theih chin chin sawi hmasa ila.

A chanchin bul lam: Vana pa pian kum tak hi chiang taka sawi a harsa hle. “Vana Pa Chanchin Kimchang” ziaktu Vanlalhuala chuan, “Kum 1790-ah Lalsavunga chuan Zawngtah khua atangin Phùlpui a zuan a, Phùlpui hmuna an awm lai, kum 1801 vêlah Vána pa hi a piang a ni,” tiin a ziak. (Vanlalhuala, p. 1) Kum 1810-ah Lalsavunga’n Kelsih atangin Hlimen a zuan a, hetih lai hian Thangzchhínga hi a làr tan nia sawi a ni bawk. 

Han chhût mai chuan Vana pa làr tan kum nia sawi hi 1810 vêl a nih chuan kum 10 mi pawh a la tling dáwn lo tihna a ni a. B Lalthangliana’n a pian kum a ziah, “1794” tih hi a àwm zâwk viau maithei. (B. Lalthangliana, p. 50) Chu lam chu chhui zui lo ila.

Vana pa hi Chawngthu Vanchiau hnam a ni a. Tlangvâl upa tawh tak a nih hnuah, Saitual nula Chhàwnthangi nèn an innei a. An fapa upa ber hmingah, an hnam hming Vanchiaua chawiin “Vanchiaua” tih an sà a; chu vàng chuan, “Vana pa” tiin an ko ta ta a ni.

A naupan lai chanchin hriat tùr a váng hle; kut them thiam tak, hnáng deh thiam nia sawi a ni. Silai man tuakin thiam hnáng hmangin èm, paikáwng, thúl, adt. tahin Awlan (Holland) silai a tuak thìn. Lalsavunga’n Hlimen a thut chilh laiin Vana pa hian Awlan puakbung a lei niin K Zawla chuan a ziak. (K Zâwla – “Mizo Pipute leh An Thlahte Chanchin”)

Vana pa nihna ropui chu!: Nupui neia fa a neih hnua “Vana pa” tia koh chauh, Vana pa hi Mizo pasaltha dangte khûm vek khawpa mi hming tha a ni a; a hnu zêla Mizoten kan chìn zui thil tam tak chíng chhuaktu pawh a ni—Mizo tán rohlú a tling. A thil chìn chhuah zínga pakhat chu, “Favàng àwl-lèn” hi a ni.

Rev. Liangkhaia chuan, “Vana pa anga kawng tinrénga rualkhûm hi kumkhaw tlaitluanin an awm ngai àwm lo a nia!” a ti hial! Heti hian Vana pa chanchin a khai khâwm a:

“(a) Lal upa fing ber, rorèl thiam bera sawi a ni. (aw) Pasaltha huaisen, sa leh rala hmingthang ber a ni. (b) Mi zaidam leh thinnel ber a ni. (ch) Chhuahvahnaah mi tlawmngai leh taima ber, hotu tling ber a ni. (d) Mi tawnghmang thiam, Mizo tawng chhertu bera sawi a ni. (e) Mi fing, thuhnu dawn thiam bera sawi a ni. (f) Mi tlang tak, mi nunnem, remna siamtu, mi chawimawi thiam bera sawi a ni,” tiin. (Rev. Liangkhaia, pp. 123, 124)

Mizo tawng upa (phrase) thenkhat, “Zawnga tuar ai ngauin a tuar,” tih te, “lamthlang rapthla” tih te, “Sakhi thingchunglâwn” tihte hi Vana pa chher nia sawi a ni bawk. (ibid)

Tlangvál thinchhia Vana pa: A naupan laia a thinchhiat thu sawi awm miah si loin Thangzachhínga hi a tleiràwl chhuah tirhin a thin a chhe ta êm êm mai a. A tleràwl chhuah hlim, Hlimena an awm laiin tú hriatpui lëm lohin ngaihzáwng a nei ve a. A hmeichhia paw’n a hmangaih ve hle a ni àwm e. Chutih lai chuan a nu leh pate chuan Thangzachhínga ú (Laltuahzovi pa) chu nupui an zawnsak a. Thangzachhínga ngaihzáwng ber kher chu an va be ta a. A hmeichhe chhúngte chuan, ‘Aw … Thangzachhínga tán chuan ni se kan rem mai tùr, ani lah a la nau deuh si a le!’an lo ti a.

An palaite thu hawn chuan Vana pa nu leh pa chu a ti thinur ta viau mai a. ‘Kan fate-ah, “duh leh duh loh ka nei e,” an ti maw! Thangzachhínga lah a la hun lo tih an hre reng si a. Ani pawh an nei bîk tawp lo ang!’ tiin an ti tau ve ta a; palai pawh an tirh chhunzawm duh tawh bîk lo a. Hmeichhe chhúngten an lungawi loh thu an hriat chuan a rûkin khaw dangah an pém ta daih a ni.

Hemi hnu hian tum khat chu, an lal, Lalsavunga pasalthate chu ram mu tùrin an riak chhuak a. Vana pa pawh a thal kengin a tel ve a. Zíng khua a lo vàr chuan Vana pa chuan hla deuh tak atangin nula pakhat, zíng buh phur tùr hi a hmu a. A thal chuan a kâp thlu tawp mai a. A lu la tùra a kal chuan nula chu a lo harh phian mai a, ‘E! Ka láwm tê, nang i ni maw?’ a lo ti ta mai a. Vana pa chuan a’n en chian nâk chuan, a ngaihzáwng hlui ngei kha a ni tih a hria a. A tih ngaihna tak pawh hre lo chuan hrilhhai takin kut ruakin a häw ta nal nal a ni.

In a thlen hnu chuan a pawi ti lutuk chu thinurah a tlâk ta a. An chhúng ten an biak paw’n a chháng duh lo a, a tawng ve chhunah pawh a vïn hlur zêl a, a thin a chhe êm êm bawk a. A thawh veleh chawi ei a rawt a; chaw chhum so bawrh bawrh lai pawh a inkhawrh mial mial mai thìn. A chhúngte chuan chaw hel ei cháng an nei fo mai. A hnáng deh lai, a kalh sual cháng te hian a thinin a tuar ta thìn lo a, chemin a sât chhe leh vek thìn.

A thinchhiatzia chu khaw pum hriat a ni thuai a; miten an sawi duhin mak an ti thìn hle. A kiangah ár takngial pawh nghal ngam lo a, naupang mai ni lo nulaho pawh an ti dák thìn. A thin a chhiat êm avàng leh sawisep a hlawh nasat avàng hian, a zai dam leh tâk hnuah pawh nupui a nei lawk lo a, kum 40 lai nupui nei loin a léng nghe nghe a ni.

Mize tha lo a thlâk theih!: Tum khat chu Vana pa hian Hlimen nu pahnih feh häw, vawk chaw dawl phur hi ngawi rengin an hnungah a zui a. An tìtî chu a ngaithla pah reng a. ‘Thangzachhínga tak hi chu aw … a fina a fel tehlul nèn, heti tak maia a thin a’n chhe ta mai hi chu! Mihring hi zawng, famkim a har teh zawng a nih hi! Heti taka thinchhia zawng ni lo se la chuan, sawisèlna a váng hle ang,’ an ti a. Ngawi rengin an thu sawi chu a ngaihtuah zui a. ‘He mite hian min rél a ni lo; min zilh a ni zâwk,’ tiin zaidam a zir ta a ni.

Chuta chinah chuan Vana pa chuan a mize hlui chu paiha sim a tum ta a. Tawng nèm thlengin a zir a. Rei lo të-ah a thinchhiat pawh chu a sim thei ta mai a. Thu ziah kan hmuh tam berah chuan Vana pa hi kum hnih kum thum vêl bâk thinchhiain a awm àwm lo e.

Chutia a mizia inthlâk ta thut mai chuan khaw chhúng a déng chhuak thuai a. Tlangvál thenkhatin fiah an châk ta tlat mai a. Tum khat chu tlangvál pakhat hian a thlangra tah lai a laksak lawk a, a thlawhsak ta vawn vawn mai a. Vana pa chuan, ‘Diai diai mai a! Ka chhar anga ka tah leh mai ang,’ a ti ta mai a. A chhar a, a tah leh mai a. Chutah mi pakhatin a bula a chem dah chu a lâksak lawk a, a thlangra tah lai chu a sah chhiatsak ta vek mai a. Thin ur duh miah loin, ‘Naktûkah rua ka pú ang a, a dang ka tah leh mai ang,’ a ti leh thën mai. Tum khat pawh, Zawlbûk luhkaa an ni lum ai lai chu nu pakhat hian a thi beh lai a hleh thlâksak hlawk mai a, luhka hnuaiah a thlâk a. Vana pa chuan, ‘Khawi ’nge, ár-in min chuk khalh ang e, ka zuk chhar ang e,’ tiin lungawi takin a zuk chhar leh mai bawk a. Heta tang hian Vana pa chu a zaidam tak tak a ni tih miten an lo ring ta a ni. 

Tláng kawmna: Vana pa mize tha lo, a thinchhiatzia kan sawi a; mahse, vawiina amah kan hriat rengna chu, “Pasaltha zaidam” a nihna hi a ni. Mize tha lo a thlâk theih a, nun sual hi a sim theih chiang khawp mai. Chanchin Tha la hre lo Vana pa mahin a theih chuan, keini Pathian Nung ringtu inti, mi piangtharte phei hi chuan, Pathian chakna rinchhanin kan va’n thei dáwn chiang tak êm!

Vawiina kan mizia, keini paw’na kan put duh tawh loh hi, kan pianpui mizia pawh a ni vek lo ang. Hring nun kan zin kawnga kan chhar chawp, kan chìn dawklak te pawh a awm ang. Chûng chu dawhtheihna leh insùmna nèn, a kalsan theih a ni tih hre reng chungin sim i tum theuh ang u.

Works Cited:
•    Vanlalhuala. Vana pa Chanchin Kimchang. https://indianculture.gov.in/flipbook/152485. Accessed : November 10, 2023
•    Lalthangliana, B. Mizo Chanchin Chik Taka Chhuina. Gilzom Offset Press. 2011
•    Liangkhaia, Rev. Mizo Awmdan Hlui & Mizo Mi leh Thil Hmingthangte leh Mizo Sakhua. L.T.L. Publication. Felfim Computer. 2008
•    Ralte, Kawlchhawna. Sual Sim Hmingthang. Meichher, June 2021.
•    https://sakeibaknei.com/2016/08/pasaltha-vanapa/