Tun hnai khan ka hnathawhna hmunah Higher Secondary zirlai tleirawl pathum lai mai chu an thiante rawn kawhhmuhin an lo leng lut a, an vai hian Heroin a inchiu thin an ni. Ka han kawm chiang a, ruihhlo an tih chhan ber nia an sawi chu an thian kawmte atanga ti ve an nih thu an sawi. Pakhat chuan a inchiu hma hian zu a in zauh zauh thu a sawi a, engvanga zu aia damdawi hlauhawma inchiu thlang zawk nge tih ka han zawh chuan zu chu a rim a nam a, bakah chhungte leh hmelhriat te bulah zu rim nam chunga awm nuam a tih loh thu te, khawtlang anga zu chu suala kan ngaih vangin a rim nam lo zawk ti ta thin anih thu a sawi. Ka zawh thui zelnaah chuan an damdawi tih chu ngawl a vei theih tih a hre tho a, a hlauhawm dan pawh a hrethiam niin a lang a, mahse han intih hahdam ve nan a nawm thu a sawi a, a ngheiin a la chiri (suffer/withdrawal) loh avangin a ngawl chu a la vei lo ani tih a hriat. A thian dangte pawh hi chutiang chu an sawi dan a ni tlangpui.   Thla kalta mai khan Kolasib lam nula kum 20 mi, phaia lehkha zirlai chu kan clinic-ah ultrasound ka lo en a, Hepatitis C a neih vanga in-check up a nih thu min hrilh a. A kai dan ka han zawh chuan nuam ti vak lo chungin damdawi a inchiuna atangin a nih a rin thu min hrilh a. Engvanga damdawi han ti teh tlat nge ka tih chuan a thian kawm thinten a chawlh hmang haw laiin an lo ti vek sia, ruihhlo dang pawh ti chuang lo chuan a lo inchiu tir ve tawp hi a lo ni a. Pawi ta zawk chu an syringe hman an lo intawm zel mai chu a ni. HIV erawh a la fihlim hlauh zawk a, a vannei hle. A inchiu hma hian beer a in zauh zauh bak chu ruihtheih thil dang a ti ngai lo niin a sawi bawk. A ni pawh hi a tih loh pawhin chiri vak a la nei hman lova, a ngawl a la vei lo tihna a ni. Rem vak lo chungin ka han counseling nghal bawk a, a hlauhawm zia te ka hrilh nghal bawk a, a sim phah thei em ang chu maw?!   A chunga case pahnih atang hian tunlai kan thalai leh tleirawl te hi ruihhlo lakah an derthawng hle ani tih a hriat. Tunlai tawng takin an “inno” em em mai si a, an chhungte pawhin an hriatpui der bawk si lo va, sim nachang an hriat loh chuan an hriat loh karah a ngawl an vei ngei dawn a, an chhungten an hriat chhuah meuh chuan a tlai tawh ang a, thapui tak meuha buaipui an ngai tawh dawn a ni. Ruihhlo vanga buai hi kan enkawl hnem ta khawp mai a, ka thawhna SHALOM data atanga en chuan ruihhlo inchiu thin 25-28% vel hi HIV an kai a, 80-90% lai mai hi Hepatitis C an kai bawk. Kan lo dawnsawn tam zawk hi chu en pawha ruihhlo ti thin an ni tih chu a hriat ngei mai a, amaherawhchu engemaw zat chu an hmel en a damdawi an ti tih hriat miah loh an ni bawk. A chunga ka rawn tarlan te pawh khi an chhungte tan chuan damdawi an ti thin a ni tih hriat ngaihna a awm hauh lo vang. Anmahni atang hian mipui nawlpuiin HIV kan lo kai chhawng a, Hepatitis C patient tam zawk pawh hi ruihhlo inchiu kaihhnawih a kai an ni ngei bawk ang (anmahni inchiu lo mahse an chhung hnai damdawi inchiu thin atanga kai an tam a rinawm). Chuti anih chuan Ruihhlo ngawlveina hian kan khawtlang hriselna Public Health a nghawng nasa hle tih a hriat.   Ruihhlo do kawngah hian khawtlang ang pawhin hma kan la nasa hle mai. A ruihhlo lah kan man hnem, a zuar lah kan man hnem bawk, mahse a ruihhlo mamawhna demand a awm reng si avang hian a rem thei ngai dawn lo. Tun hnaia an tih dan phungah phei chuan a zuartu lamte hian demand hi an siam (create) chawp ta fo mai. Customer an ngah theih nan a la ti ngai lote a thlawnin an theh a, a ngawl an vei nghet ta maw tih ah man an chawi tan tir ta thin a ni. A zuar hlun lah hian an aiawh a tang tur thlengin an nei sa a, ukil rawih tur nen lam an intodelh thlip thlep tawh bawk a. A ngawlvei lai ngei te hi an nitin mamawh supply pahin a zuar atan an hmang chhawng a, heng a zuar chhawng lah hian an mamawh an neih phahna anih vangin tleirawl leh thalai la ti ve lo thlem pahin a thlawnin an tawktarh a, chutiang vel chuan ruihhlo ngawlvei customer hi an siam belh ta teuh mai thin a ni.   Ruihhlo ngawl an vei tawh tak tak chuan chuti mai maiin an tal chhuak thei tawh lo. Social Welfare Dept in zirchianna an neih en chuan ruihhlo tih tan kum hi a hniam tawlh tawlh a, an naupan poh leh a ngawl an veina chance (threshold limit) a sang ting a, an dose pawh a sang zawk zel a ni. A ngawlvei tawh te enkawlna hmun Rehab Home lam nise kan la indaih lo nasa khawp a, khung khawm ringawt a, quality treatment pek leh si loh chuan an nungchang tha lo kan thlak sak thei si lo. Rehab Home te hi a tam zawk chu an pachhe hle a, qualified psychologist/counselor nei lo an ni fur a. Ruihhlo ngawlvei te enkawl tur chuan psycho-social therapy hi a pawimawh em em mai bawk si a, kan strategy hi kan ngaihtuah that chu a ngai hle mai. Jail tang zingah lah nise 40-50% deuhthaw hi ruihhlo khawih leh a kaihhnawih a tang an la ni bawk a, jail lamah te hian qualified counselor kan mamawh hle mai.   Hetiang hi ruihhlo khawihin a nghawng chu anih vangin kan ngaih pawimawh tul ta em em chu a la ti ve lo te venhim “Substance Abuse Prevention” hi a ni. School Intervention hi chumi atan chuan a pawimawh takzet a, Adolescent education program hi mumal taka kan kalpui a pawimawh hle a ni. Tunah hian Central K|P hmalakna in K|P Branch hrang hrangah ruihhlo leh HIV&AIDS chungchang zirhona neih mek a ni a, kohhran thalaite hi hetiang hmalakna atan hian an pawimawh khawp mai a, tha thlah lova heng hmalakna te hi an kalpui zel theih a duhawm hle. Kan thalai leh tleirawl te hi sikulah te, Sunday sikul-ah te regular taka zirtirna kan pek a pawimawh hle mai. Nu leh pa lamte pawh kan fate vil ngun a pawimawh takzet. Nu leh pa hnathawk ve ve kan nih pawhin kan fate awmpuite kuta dah ngawt lovin kan vil hram hram a pawimawh. An thian kawm thinte hriatchian tum hi a tul hle a ni. Ruihhlo khawih tam zawk hi chhungkaw tlabal atanga chawr chhuak an ni a, chuta tang chuan chhungkaw pawimawhzia a hriat theih awm e. Kan sikul tan hun leh ban hun te hi nu leh pate pisa kal leh ban hun te nen hian inrual ta zawk se kan ziaawm ang em tihte hi a ngaihtuah rum rum theih. Meizial, ganja (trip), pills leh liquid (khuh damdawi) te hi an khawih tanna a nih fo avangin pawmzam reng reng loh a tha ber a ni. Sawi tur a tam hle nachungin duhtawk hrih phawt ila, kan la chhunzawm leh dawn nia.