Ningni khan kum 2016-17 chhunga Mizoram sorkar sum ruahmanna (Budget) chu finance minister Pu Lalsawta'n a pharh a, kum engemaw zat budget session-ah budget puitling pharh a nih tawh loh hnuah regular budget pharh a ni ta. Finance Commission 14-na rawt anga state sorkarin sum a hmuh dan tur a fel fai tan mek avanga budget pumpui hi pharh theih a nih tak thu a sawi a. Sorkar laipuiin kalphung thar a zawh tak hnu hian budget kalphung pawh tlemin a danglam ta nghe nghe.
Budget speech hian minute 44 chuang hret a awh a, Finance Minister hian, “Ka Budget pharh tur, 2016-2017 Budget zet hi chu chhuang takin ‘Budget tak tak Mizoramin kan neih hmasak ber’ tiin ka sawi duh,” a ti nghe nghe. Hei hi kan tawmpui thei awm e, budget mumal tak leh kum hmasa lam aia felfai zawk a nih chhan bul ber chu state-ten sum hmuh leh hmanna lama thuneihna zau zawk (fiscal federalism) an neih tak vang leh sorkar laipui atanga sum hmuh tur zat fel taka bithliah a ni ta hi a ni a, a hmanna tur lam pawh sorkarin a duh angin a bithliah thei tawh bawk.
Kan hriat angin sorkar laipuiin planning commission a titawp a, finance commission-in bithliah fel fai tak a siam angin state sorkarten sum an dawng thin tawh a. Tunhmaa special category state-te hamthatna, sorkar laipui leh state sorkarin sum 90:10 a an intum sem ang chi pawh tunah chuan a lo ni vek tawh lo a, state pachhe deuh tan chuan state matching share ringawt pawh phurrit a tling thei a ni. Chuvangin, ruahmanna fel nen lo chuan sorkar laipui sum hai luh tam chi a ni ta lo a. A pawimawh ber chu inren thiam a, sum hnar siam belh zel hi a ni. Chuvangin, sorkar tha, nuam tawl vel mai mai ching lo hruaitu, hnathawh tak tak tum mi neih a ngai hle a ni. Chutiang ngaihtuah chung chuan finance minister pawh hian kum thar hi ‘Year of Consolidation’-ah a la puang zel ni pawhin a lang.
Mizoram budget chungchangah hian sawi belh tur leh sawi zui tur a tam khawp ang. Sum hmuh tura beisei zat Cheng vbc 8065.93 hi ruahman anga tha taka hman a nih chuan hnemhnanpui tham a ni. Hmasawnna lam hawia hnathawhna atana hman puk tur (Plan capital expenditure) zat hi Cheng vbc 1172.80 a ni a, keini ang state pachhe tan chuan a tha tawk viau ang. Budget-ah hian, a hmasa lam ang bawkin, chhiah lak thar tur a lang lo a (Entry tax lak tum tawh sa tiam lohin), chhiah lak mek thenkhat tihpun erawh sawi lan feih feih a ni thung.
Leiba chungchang mawlh hi a ni. Hman atanga politician-te inbeihna a ni a, ‘Bat tam hi changkanna’ ti tawk an awm laiin leiba inchhekkhawl tam zel avanga chek tlawk tlawk an awm bawk. Kan state leiba hi a kum telin a pung zel a, kum 2011-12 khan Cheng vbc 4548.45 a ni a, kum 2014-15 khan Cheng vbc 6550.39 a tling dawrh a, tun kum kal mek 2015-16 ah hian Cheng vbc 6260.20 tling tura chhut a ni bawk, a tak takah chuan hei ai hian a tam lehin a rinawm. Kumthar 2016-17 ah phei chuan sorkar leibat zat hi Cheng vbc 7290.17 tling dawrh tura chhut a ni! Leiba inchhekkhawl pung zel hi ram hruaitu tan chuan mut mawh hnar mawha neih chi a ni ang.
Chutihlaiin, budget speech-ah chuan mipui hriata a mawihnai zawnga tarlan dan erawh a awm tho. Leiba hi a nambar zawngin pung mahse state sum thawhchhuah (GSDP) pung zel atanga chhut chuan a tlahniam thung - GSDP atanga teh chuan kan leiba hi 2011-12 ah zaa 65.06, 2012-13 ah zaa 63.51, 2013-14 ah zaa 54.47, 2014-15 ah zaa 52.41 leh 2015-16 (BE) ah zaa 44.07 ni tura chhut a ni. Kumthar 2016-17 ah hian GSDP Cheng vbc 15535.00 atanga zaa 46.93 ni tura chhut a ni.
Sorkar tanlakna tur leh a ngaihtuah tur pawimawh ber zinga mi sum indaih lohna (Fiscal deficit) chungchang hi budget speech-ah tlema zawng a lang a. Kan dinhmun hi a tha lo viau. Finance commission 13-na rawt angin state sorkar hian kumtin revenue surplus a nei tur a ni a, budget pawh chutianga duan tur chu a ni. Kum 2003-04 atanga 2009-10 thleng khan revenue surplus a awm a, 2010-11 khan revenue deficit Cheng vbc 400.86 lai a awm a, 2013-14 pawh khan indaih lohna (revenue deficit) Cheng vbc 152.14 awm leh bawk. Revenue surplus awm tura budget duan a nih laia deficit a awm leh thin hi chu (FC rawtna palzutna a nih bakah) sorkar fimkhur a tulzia tilangtu a ni awm e.
Finance Commission 13-na bawk hian sorkarin sum a hmuh zawng zawng aia a hman zawng zawng a tamna (Fiscal deficit) tur zat hi a bituk a. Kum 2010-11 chhunga sorkar sum lak luh zawng zawng (GSDP) atangin fiscal deficit chu 7.5 % a ni tur a ni a; chutihlaiin, hemi kum hian FC duh dan aiin sum indaih lohna a sang zawk a, 8.25% a ni a. Kum 2011-12 khan 6.4% ni tur a nih laiin 3.04% ah a tlahniam thung; kum 2012-13 khan 5.2% ni tur ni mahse sum indaih lohna a sang leh hle a, 7.21% a kai dawrh a. Kum 2013-14 khan 4.1% ni tura ruahman aiin sum indaih lohna nas takin a sang a, 18.15% a kai daih! FC-in a tuk aia sum indaih lohna a sang zel hi sum ruahman thiam loh vang ai mahin ruahman anga hman a nih loh vang leh inrenchem tawk loh vang a nih hmel. Sum enkawltute tan pawh a luhaithlak duh viauin a rinawm.
Budget thar hian sum harsatna leh sum indaih lohna chhan hrang hrang a tarlan chu kum 2010 atanga sorkar hnathawk hlawh pun vang te, a hma lama IR Battalion din vang te, buhfai leina te, hmun dang atanga electric leina man leh Aizawl chawmtu tui lakna senso te hi a ni. Sorkar pawhin electric chhit man te, tui bill te hi tihsan zel a tum niin a lang bawk. Mahse, tui, chaw leh electric te hi chu rethei ber ber pawhin an mamawh ang zat an hmu tur a ni zawk, a man pawh a rethei berte ngaihtuah chunga tihsan zung zung loh ni se. Chu chu sorkar tha tih tur pawh niin a lang.
A hma lama sawi tawh angin finance minister hian budget tha tak a pharh a, tuna kan dinhmunah chuan a tha thei ang ber pawh a ni maithei. Chutihlaiin, sorkar ngaih pawimawh em em ni a kan lo hriat, kumin budget a bika lang ngei ngei tura beisei lang ta lo erawh a awm nual mai. Entirnan, kum 2013 a sorkar hmalakna Mizo infiammiten India ram ai an awh phak ngei theihna tura beihpui thlakna VISION 2016 hawn te kha kumin hi chuan budget speech-ah hmalakna kimchang leh sum ruahmansak zat tarlan awm tak a nia. Chutiang zelin tunhma atanga sawi thin agricultural marketing, employment generation, etc., chungchang te pawh.
A tawpna atan chuan budget tha tak neih piah lamah hian state sum dinhmun leh sorkarin sum a enkawl dan hi a pawimawh khawp mai. NLUP tawp tawh tur thlakna tur sorkar hmalakna thar tur 'New Economic Development Policy' pawh hi a hlawhtlin leh hlawhchham chungchanga mawhphurtu tur ber pawh sorkar (Ministry) hi a ni ang. Ram hruaituten tum tak takna (Political will) an neih a, an taimak bawk chuan kan hmabak hi a thim hran lo.